Macarıstan krallığında reformasiya — XVI əsrin əvvəllərindən başlayaraq Macarıstan ərazisində Katolik Kilsəsinə qarşı yönəlmiş dini və sosial islahatlar hərəkatı. [1]Bu proses Martin Lüterin 1517-ci ildə başlatdığı Reformasiya Hərəkatının təsiri ilə formalaşmış və Macarıstanın müxtəlif bölgələrində fərqli formalarda yayılmışdır. [2]Hərəkatın nəticəsində ölkədə protestantlıq geniş yayılmış, Katolik Kilsəsinin təsiri zəifləmiş və dini plüralizmə doğru keçid baş vermişdir.[3]
XVI əsrin əvvəllərində Macarıstan krallığı dərin siyasi və sosial böhranla üz-üzə idi. [4]Kənd təsərrüfatına əsaslanan iqtisadiyyat istismar nəticəsində tənəzzülə uğramış, kəndlilər ağır vergilər və feodal zülmü altında əziyyət çəkirdi.[5] Katolik Kilsəsinin geniş torpaq sahələrinə sahib olması və ruhanilərin vergilərdən azad yaşaması əhalidə narazılıq yaradırdı. Kilsə daxilindəki korrupsiya, təmənna ilə ruhanilik vəzifələrinin satılması, dini ritualların mexaniki şəkildə yerinə yetirilməsi cəmiyyətin aşağı təbəqələrində böyük məyusluq doğururdu. Humanizm ideyalarının yayılması isə cəmiyyətin daha savadlı təbəqələrində dini mətnlərin tənqidini və yenilənmə tələblərini artırmışdı.[6]
Digər tərəfdən, Avropada baş qaldıran Reformasiya Hərəkatı Macarıstan üçün də böyük əhəmiyyət daşıyırdı. 1517-ci ildə Martin Lüterin Vittenberqdə elan etdiyi 95 tezis yalnız Almaniyada deyil, eyni zamanda Avstriya, Transilvaniya və Şimal Macarıstan bölgələrinə də sürətlə yayıldı. [7]Alman mənşəli şəhər əhalisi, universitetlərdə təhsil almış ziyalılar və bəzi zadəganlar bu yeni dini ideyalara maraq göstərməyə başladılar. 1526-cı ildə baş verən Mohaç döyüşü nəticəsində kral II Layoşun ölümündən sonra Macarıstanda siyasi parçalanma və mərkəzi hakimiyyətin zəifləməsi, Katolik Kilsəsinin nəzarət imkanlarını azaldaraq protestantlığın yayılmasını daha da sürətləndirdi.[8]
Reformasiya ilə birlikdə dünyəvi və dini təhsil sahəsində ciddi dəyişikliklər baş vermişdir. Protestanlar məktəb və universitetlərin yaradılmasına böyük önəm verirdilər.[9] Bu dövrdə İncilin macar dilinə tərcüməsi, dini ədəbiyyatın çapı, və kitabxanaların formalaşması elm və maarifçiliyin inkişafını sürətləndirdi. Ən məşhur nümunələrdən biri Qaspar Karoyi tərəfindən 1590-cı ildə çap olunmuş Károli Bible (Vizsoli Bibliyası) idi — kitab macar dilində ilk tam İncil tərcüməsi sayılır.[10]
1520-ci illərin əvvəllərində Lüterin əsərləri Almaniyadan Transdanubiyaya və Şimal Macarıstanına gətirilirdi. Macar əyanlarının və universitet təhsilli ziyalıların bir qismi bu yeni ideyalara maraq göstərirdi.[11] Reformasiyanın ilk təsiri əsasən şəhər mühitlərində və alman mənşəli icmalarda müşahidə olunurdu. 1526-cı ildə baş vermiş Mohaç döyüşü və Macarıstanın Osmanlı–Habsburq rəqabətində parçalanması reformasiyanın yayılmasını daha da sürətləndirdi. Dövlət mərkəzinin zəifləməsi Katolik Kilsəsinin nəzarət mexanizmini zəiflətdi və yeni dini cərəyanların yayılması üçün münbit şərait yaratmışdır.[12]
Lüterçilik Macarıstanda protestant hərəkatının ilk və ən geniş yayılmış forması oldu. Xüsusilə şimal və qərb bölgələrində, Slovak, Alman və Macar şəhərlərində evangelik icmalar təşkil olunmuşdur. 1540-cı illərdən etibarən Lüterçi kilsələr yaradıldı, dini kitablar və İncil Macar və Slovak dillərinə tərcümə edildi.[13]
Reformasiyanın növbəti mərhələsində kalvinizm daha da geniş yayılmağa başlamışdır. Bu cərəyan əsasən Transilvaniya və üst Macarıstan bölgəsində güclü dəstək qazanmışdır. Kalvinist ruhanilər dini xidmətləri yerli dillərdə aparır, təhsili və nizam-intizamı ön plana çəkirdilər.[14]
Transilvaniyada dini dözümlülüyün daha geniş olması unitarizm kimi daha radikal cərəyanların yaranmasına şərait yaratmışdır. Ferents David kimi dini liderlər bu bölgədə təkallahlılıq prinsipini əsaslandıraraq unitar icmalar yaratdılar. Bu, Macarıstan tarixində dini azadlıq və plüralizm baxımından mühüm addım idi.[15]
XVI əsrin sonlarına doğru, xüsusilə Habsburqların Macar taxtına sahiblənməsi ilə əks-reformasiya prosesi başlamışdır. Yezuitlər ordeni vasitəsilə Katolik Kilsəsi dini nəzarəti bərpa etməyə və protestant kilsələrə qarşı mübarizə aparmağa çalışmışdır. Bu dövrdə bir çox protestant ruhanilər təqib olundu, kilsələr geri alındı və katolik təhsil sistemi gücləndirildi. [16]Katolik Kilsəsi həmçinin protestantlara məxsus kilsələrin geri alınması, ruhanilərin sürgün olunması və protestant məktəblərinin bağlanması kimi inzibati və hərbi tədbirlər görmüşdür. Bəzi bölgələrdə zorakılıq halları baş vermişdir, protestant ruhanilər ya dinlərini dəyişməyə məcbur edilmiş, ya da ölkədən qovulmuşdular. Xüsusilə Osmanlı işğalından azad edilmiş ərazilərdə Katolik ruhanilər kilsələri və torpaqları yenidən ələ keçirmək üçün fəal çalışırdılar.[17]
Bütün bu tədbirlərə baxmayaraq, Macarıstanda tam dini vahidlik mümkün olmamışdır. [18]Reformasiya nəticəsində formalaşan dini müxtəliflik və tolerantlıq ənənəsi, xüsusilə Transilvaniyada qəbul olunmuş dini azadlıq qanunları əks-reformasiyanın təsirini məhdudlaşdırdı.[19] Lakin XVII əsrin sonlarına doğru Habsburq hakimiyyəti gücləndikcə Katolik Kilsəsinin təsiri artmış və Macarıstanın bəzi bölgələrində protestantlıq tədricən zəifləməyə başlamışdır.[20]
- ↑ Balázs, Mihály. Antitrinitarianism // Louthan, Howard; Murdock, Graeme (redaktorlar ). A Companion to the Reformation in Central Europe. Brill Publishers. 2015. 171–194. ISBN 978-90-04-25527-2.
- ↑ Balogh, Judit. Székelyek a fejedelemség politikai színterein: Vallásos sokszínűség // Egyed, Ákos; Hermann, Gusztáv Mihály; Oborni, Teréz (redaktorlar ). Székelyföld története, II. kötet (1562–1867). MTA BTK, EME, HRM. 2016. 181–189. ISBN 978-606-739-040-7.
- ↑ Barta, Gábor. The Emergence of the Principality and its First Crises (1526–1606) // Köpeczi, Béla; Barta, Gábor; Bóna, István; Makkai, László; Szász, Zoltán; Borus, Judit (redaktorlar ). History of Transylvania. Akadémiai Kiadó. 1994. 247–300. ISBN 963-05-6703-2.
- ↑ Čičaj, Viliam. The period of religious disturbances in Slovakia // Teich, Mikuláš; Kováč, Dušan; Brown, Martin D. (redaktorlar ). Slovakia in History. Cambridge University Press. 2011. 71–86. ISBN 978-0-521-80253-6.
- ↑ Daniel, David P. Hungary // Pettegree, Andrew (redaktor). The Early Reformation in Europe. Cambridge University Press. 1998 [1992]. 49–69. ISBN 978-0-521-39768-1.
- ↑ Edmondson, Stephen. Calvin's Christology. Cambridge University Press. 2004. ISBN 0-521-54154-9.
- ↑ Keul, István. Early Modern Religious Communities in East-Central Europe: Ethnic Diversity, Denominational Plurality, and Corporative Politics in the Principality of Transylvania (1526–1691). Brill Publishers. 2009. ISBN 978-90-04-17652-2.
- ↑ Fata, Márta. The Kingdom of Hungary and Principality of Transylvania // Louthan, Howard; Murdock, Graeme (redaktorlar ). A Companion to the Reformation in Central Europe. BRILL. 2015. 92–120. ISBN 978-90-04-25527-2.
- ↑ Klaniczay, Gábor. Hungary: The Accusations and the Universe of Popular Magic // Ankarloo, Bengt; Henningsen, Gustav (redaktorlar ). Early Modern European Witchcraft: Centres and Peripheries. Oxford University Press. 2001 [1990]. 219–256. ISBN 0-19-820388-8.
- ↑ Kontler, László. Millennium in Central Europe: A History of Hungary. Atlantisz Publishing House. 1999. ISBN 963-9165-37-9.
- ↑ Levack, Brian P. The Witch-Hunt in Early Modern Europe. Routledge. 2016 [1987]. ISBN 978-1-138-80810-2.
- ↑ MacCulloch, Diarmaid. The Reformation: A History. Viking. 2003. ISBN 0-670-03296-4.
- ↑ Murdoch, Graeme. Calvinism on the Frontier, 1600-1660: International Calvinism and the Reformed Church in Hungary and Transylvania. Oxford University Press. 2000. ISBN 978-0-19-820859-4.
- ↑ Pálffy, Géza. The Kingdom of Hungary and the Habsburg Monarchy in the Sixteenth Century. Hungarian Studies Series. 18. Center for Hungarian Studies and Publications. 2009. ISBN 978-0-88033-633-8.
- ↑ Péter, Katalin. Hungary // Scribner, Bob; Porter, Roy; Teich, Mikuláš (redaktorlar ). The Reformation in National Context. Cambridge University Press. 1998 [1994]. 155–167. ISBN 0-521-40960-8.
- ↑ Pettegree, Andrew. The early Reformation in Europe: a German affair or an international movement // Pettegree, Andrew (redaktor). The Early Reformation in Europe. Cambridge University Press. 1998 [1992]. 1–22. ISBN 978-0-521-39768-1.
- ↑ Rees, Valery. Pre-Reformation changes in Hungary at the end of the fifteenth century // Maag, Karin (redaktor). The Reformation in Eastern and Central Europe. Ashgate Publishing. 1997. 19–35. ISBN 1-85928-358-6.
- ↑ Spiesz, Anton; Caplovic, Dusan; Bolchazy, Ladislaus J. Illustrated Slovak History: A Struggle for Sovereignty in Central Europe. Bolchazy-Carducci Publishers. 2006 [2002]. ISBN 978-0-86516-426-0.
- ↑ Szegedi, Edit. The Reformation in Transylvania: New Denominational Identities; Confessionalization // Pop, Ioan-Aurel; Nägler, Thomas; Magyari, András (redaktorlar ). The History of Transylvania, Vol. II (From 1541 to 1711). Romanian Academy, Center for Transylvanian Studies. 2009. 229–254. ISBN 978-973-7784-04-9.
- ↑ Szabó, Géza. A Hungarian antitrinitarian poet and theologian: Miklós Bogáti Fazakas // Dán, Róbert; Pirnát, Antal (redaktorlar ). Antitrinitarianism in the Second Half of the 16th Century. Akadémiai Kiadó. 1982. 215–230. ISBN 963-05-2852-5.
- Daniel, David P. Calvinism in Hungary: the theological and ecclesiastical transition to the Reformed faith // Pettegree, Andrew; Duke, Alastair; Lewis, Gillian (redaktorlar ). Calvinism in Europe, 1540-1620. Cambridge University Press. 1998. 205–230. ISBN 0-521-57452-8.
- Evans, R. J. W. Calvinism in East Central Europe: Hungary and Her Neighbours // Prestwich, Menna (redaktor). International Calvinism, 1541-1715. Clarendon Press. 1985. 167–196. ISBN 9780198228745.