Mətn faylı (bəzən textfile kimi yazılır; köhnə alternativ adı flat filedir) elektron mətnin sətirlər ardıcıllığı şəklində strukturlaşdırıldığı kompüter faylı növüdür.[1] Mətn faylı kompüter fayl sistemi daxilində saxlanılan məlumat formasında mövcuddur və adətən sadə mətn məlumatlarının ötürülməsi və saxlanılması üçün istifadə olunur.[2][3]
Simvollar idarəetmə simvolları (məsələn, sətir sonu və səhifə keçidi) vasitəsilə strukturlaşdırıla bilər. İnformasiya texnologiyaları baxımından mətn — əlifba hərflərindən, rəqəm işarələrindən və digər simvollardan (məsələn, xüsusi simvollar) ibarət olub mətn faylı şəklində saxlanılan məlumat toplusudur.[4]
Mətn faylının qarşılığı binər fayldır. Texniki baxımdan mətn faylları da binar formada saxlanılır, lakin bu anlayışlar bir-birinə əks terminlər kimi istifadə olunur. Əsas fərq binar məzmunun şərh edilmə üsulundadır: mətn faylında məzmun müəyyən bir simvol dəstinə aid simvolların ardıcıl sırası kimi interpretasiya olunur, binar faylda isə məzmunun istənilən başqa formada şərhi mümkündür.[5] Bu səbəbdən, mətn faylları binar fayllardan fərqli olaraq xüsusi proqram təminatı olmadan oxuna bilər və sadə bir mətn redaktoru ilə — məsələn, Notepad (Windows sistemlərində) və ya vi və Nano (Unix əsaslı sistemlərdə) — baxıla və edilə bilər.[6]
Mətn fayllarının ilkin və ən sadə istifadəsi saxlanılan mətnin birbaşa informasiya kimi ötürülməsidir (ing. plain text). Bununla yanaşı, əvvəlcədən müəyyən edilmiş formal quruluşa əsaslanaraq mətn faylları daha mürəkkəb məlumatların ötürülməsi üçün də istifadə oluna bilər. Bu halda fayl adətən istifadəçi tərəfindən birbaşa oxunmaq üçün deyil, müəyyən bir proqram tərəfindən emal olunmaq və ya sistem administratoru tərəfindən saxlanılmaq üçün nəzərdə tutulur.[7]
XML (Extensible Markup Language) bir meta-fayl formatıdır və faylın strukturunun hansı formatda təsvir ediləcəyini müəyyən edir. XML qəsdən mətn formatı kimi hazırlanmışdır və həm insanlar, həm də kompüterlər üçün oxunaqlı olması, eləcə də XML məlumatlarının sistemlərarası problemsiz mübadiləsini təmin etməsi məqsədi daşıyır.[8] OpenDocument (OpenOffice.org) və Office Open XML (Microsoft Word-un yeni versiyaları; fayl uzantısı .docx ilə tanınır) formatları XML əsaslıdır və saxlanılan fayllar texniki baxımdan mətn faylları hesab olunur. Lakin bu cür faylların birbaşa si zamanı görünən “mətn” sənədin faktiki mətn məzmunu deyil, onun meta-səviyyədə təsviridir.[9]
XML formatları ilə yanaşı, əsasən daha köhnə, lakin kifayət qədər geniş yayılmış bir sıra nişanlama dilləri mövcuddur. Bu dillər tez-tez istifadə olunur və adətən mətn faylı formasında saxlanılır.[10]
Fayl formatı faylın aidiyyəti, funksiyası və sinfi kimi xüsusiyyətlərini müəyyən edir (məsələn, əməliyyat sistemi faylı və ya video faylı və s.).[11] Faylın hansı formatda saxlanıldığını onun fayl adının uzantısından müəyyən etmək olar (məsələn, .exe — icra olunan kompüter proqramı üçün, .wmv isə Windows Metafile formatı üçün).
Mətn faylları üçün ən mühüm fayl formatları aşağıdakılardır:[12]
| Fayl formatı | Uzantı |
|---|---|
| Mətn faylı | *.txt |
| Microsoft Word[13] | *.doc |
| Office Open XML | *.docx və digər |
| Microsoft Access | *.acc |
| Microsoft PowerPoint[14] | *.ppt və digər |
| OpenDocument[15] | *.odt və digər |
| Apple Pages | *.pages |
| Portable Document Format[16] | |
| Rich Text Format[17] | *.rtf |
| Microsoft Excel[18] | *.xls və digər |
| Extensible Markup Language[19] | *.xml |
- HTML — World Wide Web üçün məzmunun tərtib edilməsində istifadə olunan dildir və struktur baxımından XML ilə oxşarlıq göstərir.[20]
- Rich Text Format (RTF) — fərqli platformalarda çalışan mətn emalı proqramları arasında formatlaşdırılmış mətn mübadiləsi üçün nəzərdə tutulmuş dildir.[21]
- TeX və LaTeX — mətnin tərtibatı üçün xüsusi dildən istifadə edən bir mətn yığma sistemidir və məlumatlar mətn fayllarında kodlaşdırılır.[22]
- PostScript — peşəkar çap formatlaşdırılmasını təmin edən və mətn faylı şəklində saxlanılan fayl formatıdır. Daxilindəki qrafiklərə aid binar məlumatlar onaltılıq rəqəmlər şəklində mətnə çevrilir. Bir çox printer bu formatı birbaşa interpretasiya edə bildiyi üçün, çoxlu sayda mətn prosessoru və masaüstü nəşriyyat proqramı çıxış nəticələrini PostScript formatında yaradır. Bununla belə, PostScript bəzi sahələrdə PDF tərəfindən əvəz olunur.[23]
- ↑ "What Is a Text File?". phoenixNAP. phoenixNAP Global IT Services. İstifadə tarixi: 18 dekabr 2025.
- ↑ "TXT files". Adobe Acrobat Resources. Adobe Inc. İstifadə tarixi: 17 dekabr 2025.
- ↑ Parlante, Nick. "Files" (PDF). Stanford University. 2003. İstifadə tarixi: 18 dekabr 2025.
- ↑ Schweibenz, Werner. Multimedia-Lexikon (alman). Springer Vieweg. 2015. səh. 105. ISBN 978-3-658-09888-4.
- ↑ Mughal, Khalid Azim; Hamre, Torill; Rasmussen, Rolf W. Java Actually: A First Course in Programming. Cengage Learning EMEA. 2007. səh. 268. ISBN 1-84480-418-6.
- ↑ Dale, Nell B.; Lewis, John. Computer Science Illuminated. Jones & Bartlett Learning. 2013. 364–365. ISBN 978-1-4496-6573-9.
- ↑ "Text files – different formats and what they're used for". Adobe Acrobat Resources (ingilis). Adobe Inc. İstifadə tarixi: 17 dekabr 2025.
- ↑ "Einführung in XML". jeckle.de. 21 dekabr 2007 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ Ditch, Walter. "The XML format of Office Open XML" (PDF). JISC. 2007. 10 fevral 2013 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 17 dekabr 2025.
- ↑ Kersken, Sascha. IT-Handbuch für Fachinformatiker (alman). Bonn: Galileo Computing. 2009. səh. 823. ISBN 978-3-8362-1420-9.
- ↑ Winkler, Peter. Computer-Lexikon 2010 (alman). 2009. səh. 211.
- ↑ Seifert, Hardy; Bettner, Marco; Betschelt, Markus. E-Learning in der Sekundarstufe I (alman). 2021. 10–11.
- ↑ "Word binary file format (.doc)". Microsoft Learn (ingilis). Microsoft. İstifadə tarixi: 17 dekabr 2025.
- ↑ "PowerPoint binary file format (.ppt)". Microsoft Learn (ingilis). Microsoft. İstifadə tarixi: 17 dekabr 2025.
- ↑ "OpenDocument Format (ODF)". OASIS (ingilis). OASIS Open. İstifadə tarixi: 17 dekabr 2025.
- ↑ "PDF — An open standard". PDF Association (ingilis). PDF. 09 September 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 dekabr 2025.
- ↑ "Rich Text Format (RTF) Specification". Microsoft Learn (ingilis). Microsoft. İstifadə tarixi: 17 dekabr 2025.
- ↑ "Excel binary file format (.xls)". Microsoft Learn (ingilis). Microsoft. İstifadə tarixi: 17 dekabr 2025.
- ↑ "Extensible Markup Language (XML)". W3C (ingilis). World Wide Web Consortium. İstifadə tarixi: 17 dekabr 2025.
- ↑ "HTML papers on arXiv: why it's important, and how we made it happen". Cornell University (ingilis). İstifadə tarixi: 17 dekabr 2025.
- ↑ "What is Rich Text Format (RTF)?". Adobe (ingilis). İstifadə tarixi: 17 dekabr 2025.
- ↑ "Inconsistencies in TeX-Produced Documents". arXiv (ingilis). İstifadə tarixi: 17 dekabr 2025.
- ↑ "PostScript Format Family (PS)". Library of Congress (ingilis). Library of Congress. İstifadə tarixi: 17 dekabr 2025.