Məqsud Şeyxzadə

Məqsud Məsim bəy oğlu Şeyxzadə 1908-ci il noyabr ayının 7-də Yelizavetpol quberniyasına daxil olan Ağdaş kəndində dünyaya gəlmişdir.^[2] Atası Məsim Şıxlıyev əslən Qazax rayonunun Salahlı nahiyəsindən olub, Tiflisdəki tibb məktəbində təhsil almış, daha sonra Ağdaşa köçərək orada səhiyyə işçisi kimi fəaliyyət göstərmişdir. Ədəbiyyat tarixçisi Toxtasın Cəlalovun Məqsud Şeyxzadə ilə olan söhbətinə əsasən qələmə aldığı “Yaşasın Təbəssüm” adlı yazısında bildirdiyinə görə, atası öz mühitinin görkəmli şəxsiyyətlərindən biri olub, səhiyyə xidmətindən başqa incəsənət, ədəbiyyat, fəlsəfə və tarixlə də maraqlanan bir ziyalı idi. O dövrdə onun evi Ağdaş şəhərinin mədəniyyət və ədəbiyyat mərkəzinə çevrilmişdi. Şəhərin ziyalıları orada toplanaraq incəsənət, ədəbiyyat, siyasət və fəlsəfə mövzularında söhbətlər aparırdılar. Bu səbəbdən Puşkin və Lermontov, Şekspir və Balzak, Firdovsi və Ömər Xəyyam, Nizami və Nəvai kimi şəxsiyyətlərin əsərləri Məqsud Şeyxzadə üçün yad deyildi.^[3] O özü də müxtəlif illərdə qələmə aldığı tərcümeyi-hallarında şəxsi həyatı ilə bağlı fərqli məlumatlar vermişdir. Onlardan biri rus dilində yazılmış və tarixsiz olan “Mənim tərcümeyi-halım” adlı yazısında anası Fatimə xanım haqqında yazır: Anam Qazax nahiyəsinin cütçülərindən idi. O, Tiflisdəki qız liseyini bitirmiş, XX əsrin əvvəllərində yetişən Azərbaycan qadınlarının nümunəvi təmsilçilərindən biri olmuşdur. 1920-ci illərdə Ağdaşda qadınların oxuyub-yazmağı öyrənmələrinə rəhbərlik etmişdir." Həmçinin anasının Ağdaşda peçəsini ilk açan şəxs kimi qəsəbədəki qadın hərəkatını başlatdığını bildirir.^[4][5]

O, azərbaycanlı olduğunu, uşaqlıq illərinin Nizaminin vətənində keçdiyini və şeirə olan həvəsinin də məhz bu torpaqlarda başladığını 1957-ci ildə yazdığı “Daşkəndnamə” adlı dastanında ifadə edir.^[6][7]

O, ilk təhsilini Ağdaşda "Rüşdiyyə" məktəbində alır.^[8] Şair 1966-cı ildə azərbaycanlı ədəbiyyatçı Cəmil Məhərrəmliyə yazdığı məktubunda ilk müəlliminin Muxtar Əfəndizadə olduğunu bildirir. Azərbaycan yazıçısı və ictimai xadim Nəriman Nərimanov 1918-ci ildə Ağdaşda ezamiyyətdə olarkən təşkil edilmiş bir tədbirdə 10 yaşlı Məqsud öz şeirini səsləndirmişdir. Bu hadisə Nəriman Nərimanovun diqqətini cəlb etmiş və onun təşəbbüsü ilə “Kommunist” qəzetinin 1921-ci il 21 dekabr tarixli sayında 13 yaşlı Məqsudun üç şeiri dərc olunmuşdur.^[9]

Şeyxzadə, təhsilini davam etdirmək üçün 1921-ci ildə Ağdaşdan Bakıya gələrək Darülmüəllimində oxumağa başlayır. Bu illərdə Darülmüəllimində məşhur şair və yazıçılar, məsələn, Abdulla Şaiq və Hüseyn Cavid müəllim kimi şəxslər dərs deyirdilər. Məqsud Şeyxzadə də məhz bu şəxslərdən dərs dinləmiş, bu dərslər onun millət, ədəbiyyat və türkçülüklə bağlı fikirlərini formalaşdırmışdır. Bu barədə Şeyxzadənin məktəbdəki yaxın dostlarından biri olan Əkrəm Cəfər xatirələrində "Əziz müəllimimiz, nur heykəli Cavidimiz çörəyimizə ləzzət qatdı, suyumuza rəng verdi" deyə bəhs edir. Onun yazdığına görə, dərslərdə Azərbaycan Türk ədəbiyyatı Osmanlı Türk ədəbiyyatı ilə birlikdə öyrənilirdi. Mikayıl Müşfiq və Məqsud Şeyxzadə isə Fikrətin "Rübab-ı Şikəstə"sinin "dəlisi" idilər. Əkrəm Cəfər xüsusilə Namiq Kamal, Abdülhəq Həmid və Tofiq Fikrətin onlar üçün bir "məbəd" olduğunu qeyd edir.^[10]

Şeyxzadə, 1925-ci ildə Darülmüəllimini bitirdikdən sonra Azərbaycan Maarif Komissarlığı tərəfindən Dərbənd şəhərinə müəllim olaraq təyin edilir. Onun buraya təyin edilməsi təsadüfi deyildi. Bunu səbəbi Dağıstan əhalisinin mühüm bir hissəsini azərbaycanlıların təşkil etməsi idi. Dərbənd, Tabasaran, Samur, Buynak və Hacıtərxan kimi şəhərlərdə müəllimlərə böyük ehtiyac var idi. Buna görə də Azərbaycan hökuməti, bu muxtar bölgənin razılığı ilə Bakıdakı məktəblərdən məzun olan gəncləri Dağıstana göndərirdi. Məqsəud Şeyxzadə, Dərbənd şəhərindəki ilk məktəblərdən birində türk dili və ədəbiyyatı dərsləri tədris edir. Müəllimliklə yanaşı, Buynakskda nəşr olunan “Maarif Yolu” və Bakıda çıxan “Kommunist” qəzetləri ilə də əməkdaşlıq edir, bu nəşrlərə şeir və yazılar göndərirdi. Həmin dövrdə ailənin soyadı “Şıxov” və ya “Şeyxiyev” olduğuna görə, Məqsud Şeyxzadə əsərlərində “Şeyxzadə” təxəllüsündən istifadə edirdi. Öz tərcümeyi-halında Dərbənddə olduğu illərdə ciddi şəkildə siyasi və sosial fəaliyyətlə məşğul olduğunu qeyd etmişdir.^[10]

1920-ci illərdə Dağıstanda dövlət dili məsələsi ilə bağlı müzakirələr gedirdi. Dağıstanın çoxdilliliyinə görə (36 dil) ümumi bir dil seçilməsi zərurəti yaranmışdı. Bu çərçivədə, rus dili, türk dili (əsasən Qumuq və Noqay türkcəsi), ərəb dili və altı etnik qrupun yerli dilləri arasında seçim məsələsi müzakirə edilmiş, xüsusilə türk dilinin dövlət dili olması dəstəklənmişdi. Bu müzakirələrin kəskinləşdiyi bir dövrdə Türk dili və ədəbiyyatı dərsləri verən gənc müəllim Şeyxzadə üçün Dərbənddə işlədiyi məktəb, səviyyəsi baxımından ona kifayət etməməyə başlayır. Bu səbəbdən, 1925-1926 tədris ilinin sonunda Dağıstan Təhsil Nazirliyinə müraciət edərək Dərbənddən Buynaksk şəhərinə təyinatını istəyir. Onun bu müraciəti qəbul edilir və Şeyxzadə 1926-1927 tədris ilində iyun ayına qədər Buynakskdakı Pedaqoji Elm Yurdunda müəllim olaraq çalışır. Bu məktəbdə tələbələr üçün teatr klubu da yaradır. Teatr klubunun tamaşalarına Büyünakdakı qarnizonda xidmət edən əsgərləri də dəvət edir. Dağıstan ədəbi mühitinin təhlilinə həsr olunmuş ilk tənqidi məqalələrini, şeirlərini o bu dövrdə, Dağıstanda Azərbaycan dilində nəşr edilən “ Maarif yolu” və “Dağıstan Firqəsi” qəzetində çap etdirmiş, həmçinin “Azad dağlar qızına”, “Şeyx Şamil , “Bu Axşam” və “Sahildə” şeirlərini yayımlamışdı. Dərbənddə yaşayarkən Şeyxzadə tez-tez Bakıya gələr, Bakının ədəbi mühitiylə qaynayıb-qarışardı. Bu zamanlar onun Bakıda Mayakovski və Nazim Hikmət kimi dövrünün ən tanınmış şairləri ilə tanış olması onun ədəbi karyerasına ciddi təsir göstərmişdi.^[11]Şeyxzadə 1927-ci ildə Bakıdan qayıdışında İstanbulda nəşr olunan “Yeni Kafkasya” jurnalını alıb gətirir. 1927-ci ilin aprel ayında Krımda Milli Firqə mənsubları həbs edildikdən sonra eyni ilin iyun-iyul aylarında Məqsud Şeyxzadə və Əthəm Feyzi də “əks inqilabçılıq fəaliyyətlərilə məşğul olduqlarına” görə həbs olunur. 1927-ci il dekabrın 6-da Buynakda həbs olunanlarla bağlı tərtib edilən ittiham vərəqəsində yazılıb:^[12][13]

"Əthəm Feyzi Mustafaoğlu 1925-ci ildə Krımdan Buynakska gələrək ətrafına Azərbaycandan gələn türk gənclərindən ibarət müəllimlər qrupunu topladı. Əvvəllər əks-inqilabçı mövqeyi olan, indi isə xaricdəki mühacirlər və kapitalist dövlətlər hesabına casusluq edən şəxslərlə birlikdə əks-inqilabi fəaliyyət göstərən Əthəm Feyzi bu qrupa rəhbərlik edir. Qrupa əsasən aşağıdakı şəxslər daxildir: Səlim Fitrət, Teyfik Cəlal, Məqsud Şeyxzadə və Feyzi Məmmədov. Əthəm Feyzinin rəhbərlik etdiyi müəllimlər qrupu bir-birinin evlərində və Əthəm Feyzinin evində tez-tez toplanaraq əks-inqilabi Müsavat ruhunda məsələlər ətrafında müzakirələr aparır. Bu müzakirələrin mərkəzində onların 'qırmızı imperializm' adlandırdığı Sovet hakimiyyətinin milli siyasəti və Dağıstandakı təsirlərini artırmaq məsələsi dayanır". Buynaksklı müəllimlərin işi digər müəllimlərin 3 illik həbs edilməsi, Məqsud Şeyxzadənin isə 3 il müddətinə sürgün edilməsi ilə nəticələnir. Uzun illər Şeyxzadənin irsinin tədqiqi ilə məşğul olan ədəbiyyatşünas Naim Kərimova görə “cəmiyyət üçün təhlükəli ünsür” kimi sürgün olunmasının səbəbləri arasında ona M.Ə.Rəsulzadənin İstanbulda çıxardığı “Yeni Qafqaz” jurnalının və həmin jurnaldakı “Qırmızı imperializm” məqaləsinin təbliğatçısı “ittihamı”nın irəli sürülməsi ilə yanaşı, Şeyxzadə arxivindən onun müəllifi olduğu və indiyə qədər heç kimə məlum olmayan “Əlişir Nəvai” operası librettosunun aşkara çıxarılması, dramaturqun ölümünə yaxın yoxa çıxmış “Beruni” dramının taleyi ilə bağlı mühüm məlumatlar, Şeyxzadənin müxtəlif dönəmlərdə Əmir Teymur haqqında roman, Babur və Firqət haqqında dram yazmaq niyyətinin olması da var idi.^[14]

Məhkəmənin qərarına əsasən Şeyxzadə cəzasını Moskva, Leninqrad, Kiyev, Xarkov, Tiflis və Bakı istisna olmaqla digər şəhərlərdə çəkə bilərdi. O, MaHaçqalada 9 ay həbs olunduqdan sonra anasının tövsiyyəsi ilə Daşkənd şəhərini seçir və 1928-ci ilin fevral ayında Özbəkistana sürgün edilir.^[15]

Şeyxzadənin Özbəkistana gəldiyi illərdə Daşkənd ilə Bakı arasındakı mədəni əlaqələr intensiv şəkildə davam edirdi. Bir qisim azərbaycanlı ziyalılar Daşkənddə yaşayırdılar. Bundan başqa, atası Məsim bəyin dostlarından Sabir Şəripov da Daşkəndli idi. Nəticədə Şeyxzadə Daşkəndə gəlincə, bir neçə ay müddətində bu ata dostunun evində qaldı. Şeyxzadənin Daşkəndi seçməsi siyasi idarə tərəfindən də müsbət qarşılandı. Çünki Şeyxzadə bu şəhərə gəlməklə Müsavatçılardan da uzaqlaşmış və hətta onlarla əlaqəsini tamamilə kəsmiş olurdu. İkincisi, güclü bir idarə kimi tanınan Türkistandakı siyasi idarənin nəzarətinə düşürdü. Şeyxzadə də məsələnin bu tərəfini yaxşı bildiyi üçün Daşkənddə yaşadığı illər ərzində heç bir hərəkəti ilə diqqət və şübhə çəkməməyə çalışırdı. Burada həyatının yeni mərhələsinə başlayarkən soyadı kimi də "Şeyxzadə"ni istifadə etməyə başladı.^[16]

Şeyxzadənin Daşkəndə gəldiyi illərdə, dəmiryolu stansiyasının yaxınlığında azərbaycanlı uşaqlar üçün "Nərimanov" adlı məktəb açılmışdı. Bu məktəb, onun Özbəkistanda müəllim kimi çalışdığı ilk təhsil müəssisəsi idi. Məqsud Şeyxzadə hələ Dərbənd və Buynakskda müəllimlik etdiyi dövrdə Bakıda yerləşən Pedaqoji İnstitutun qiyabi təhsil proqramına yazılmış, hətta ikinci kursun dərslərini də vermişdi. Daşkəndə gəldikdən sonra isə Orta Asiya Dövlət Universitetinin Filologiya fakültəsində təhsil almağa başlamışdır. Şeyxzadə Orta Asiya Dövlət Universitetində bir il təhsil almışdır. 1928–29-cu tədris ilindən sonra universiteti tərk edərək "Şərq həqiqəti" qəzetində tərcüməçi kimi çalışmağa başlayır.^[17]

O Daşkənddəki ilk illərində Aybək və Qafur Qulam kimi gənc özbək şairləri ilə tanış olur. Onların da köməyi ilə özbək dilini mükəmməl şəkildə öyrənməyə və bu dildə şeirlər yazmağa çalışır. 1929-cu ildə özbək dilində qələmə aldığı ilk şeiri "Traktor" adlı əsəri "Şərq həqiqəti" qəzetində yayımlayır. Bundan sonra isə ömrünün sonuna qədər bu dildə şeirlər, dastanlar, dram əsərləri, tərcümələr, eləcə də ədəbi-tənqidi yazılar yazır.^[18]

Məqsud Şeyxzadə bir il yarım çalışdığı "Şərq həqiqəti" qəzeti 1931-ci ildə bağlanandan sonra "Qızıl Özbəkistan" qəzetində işləməyə başlayır. Bir il burada çalışdıqdan sonra, 1932-ci ildə "Yaş Leninçi" qəzetinə keçir. Bir il sonra isə "Qızıl Özbəkistan" qəzetinin nəzdində nəşr edilən "Gülüstan" adlı ədəbi jurnalda fəaliyyət göstərir və burada 1934-cü ilin ortalarına qədər işləyir.^[19]

Şeyxzadə 1932-ci ildə sürgün cəzası başa çatdıqda ailəsi ilə görüşmək üçün Azərbaycana gedir. O, bu barədə "Şeyxzadə Dəftəri" adlı qeydlərində "Uzun bir mühacirətdən sonra, 1932-ci ildə Daşkənddən evə döndüm" cümləsi ilə bəhs edir. Lakin cəzası bitməsinə baxmayaraq, bundan sonra da Daşkənddə yaşamağa qərar verir. Bu səfəri zamanı Dağıstanda işləyərkən sürgün edilməsi səbəbindən yarımçıq qalan təhsilini də tamamlamaq istəyir və Bakı Pedaqoji İnstitutunda qalan fənlərdən imtahan verərək məzun olur. Daşkəndə qayıtdıqdan sonra isə 1934-cü ildə Dil və Ədəbiyyat İnstitutunda magistratura təhsilinə başlayır. Şeyxzadənin magistratura təhsilinə başladığı illərdə institutun rəhbəri 1938-ci ildə digər cədidçilərlə birlikdə repressiya qurbanı olan Atacan Həşim idi.^[20]

O, magistratura təhsilini tamamladıqdan sonra Dil və Ədəbiyyat İnstitutunda tədqiqatçı kimi işləməyə başlayır. Bu illərdə elmi fəaliyyətinin yanaşı, şair kimi də ədəbi yaradıcılığını davam etdirir. 1933-cü ildə "On şeir" və "Ündalarım", 1934-cü ildə "Üçüncü kitab", 1935-ci ildə isə "Cümhuriyyət" adlı şeir kitabları nəşr olunur. Bu əsərləri ilə şair kimi tanınır və 1935-ci ildə SSRİ Yazıçılar İttifaqına üzv qəbul edilir.^[21]

1937-ci ildə Rus şairi Aleksandr Puşkinin ölümünün 100-cü ili səbəbilə Özbəkistan hökuməti onun ən məşhur əsərlərinin özbək dilinə tərcümə edilməsi ilə bağlı qərar verir. Qərara əsasən Çimyan dağının ətəklərində 7 otaq tikilir və burada 7 şair və yazar Puşkinin əsərlərinin tərcüməsinə başlayır. O şairlərdən biri də Məqsud Şeyxzadə idi.^[22]

Bu illərdə Şeyxzadə Özbək ədəbiyyatı nümayəndlərindən Çolpanla görüşüb onun şeir sənəti haqqında konfrans hazırlayır. Bu konfrans 1936-cı ildə baş tutur. 9 iyun 1937-ci ildə Feyzullah Xocayev ilk "xalq düşməni" kimi Moskvada həbs olunur. Bundan sonra Daşkənddə də həbslər başlayır və müxtəlif sahələrdə çalışan, yüksək mövqe və nüfuza malik bir çox insan ard-arda həbs olmağa başlayır. Çolpan və Osman Nəsirlə "xalq düşmənləri" kimi yaxın əlaqələri olan və Atacan Həşimin təşəbbüsü ilə əvvəlcə magistr təhsilinə, sonra isə tədqiqatçı kimi instituta qəbul edilən, üstəlik Daşkəndə sürgün edilən şair Şeyxzadənin 1937-ci il repressiya dalğasından yayınması çox çətin olur. Bu səbəbdən, Şeyxzadə “təmizləmə” hadisələri başlayanda yay tətili bəhanəsi ilə Azərbaycana gedir və bir neçə ay orada qalır. 1938-ci ilin ortalarında vəziyyət bir qədər sakitləşdikdən sonra Azərbaycandan qayıdaraq Səmərqənddəki Özbəkistan Dövlət Universitetinin Dil və Ədəbiyyat fakültəsində Özbək ədəbiyyatı tarixi dərsləri verməyə başlayır. 1938-1939-cu tədris ili başa çatdıqdan sonra isə Daşkəndə gələrək Pedaqoji İnstitutda çalışmağa başlayır.^[23]

İkinci Dünya müharibəsi zamanı Məqsud Şeyxzadə ona məşhurluq gətirən “Kuraş Neçün?” şeirini yazır. Şeir cəbhədə döyüşən əsgərlərə həsr olunmuşdu. Bu illərdə Şeyxzadə, 1943-cü ildə yazdığı bir neçə şeir istisna olmaqla, bütün vaxtını Cəlaləddin Mənquberdinin tarixi mənbələrini araşdırmağa sərf edir. Şihabəddin Məhəmməd ən-Nəşəvinin "Sirətü’s-Sultan Cəlaləddin Mənquberdi" və Əlaəddin Ataməlik Cüveyninin "Tarix-i Cahangüşa-yi Cüveyni" kimi qədim tarixi əsərlərində təsvir olunan dövrü və hadisələri tədqiq edir. Əsərin ilk tamaşası 26 dekabr 1944-cü ildə Daşkənddəki Həmzə Teatrında böyük uğurla nümayiş etdirilir. Tamaşa ardıcıl üç gün səhnələşdirilir. 1945-ci ilin yanvar ayında bir neçə dəfə daha göstərildikdən sonra nümayişlər dayandırılır. 1946-cı ilin oktyabr ayında isə partiyanın qəbul etdiyi qərarla pyes "feodal dövrü qəhrəmanlarını ideallaşdıran əsər" kimi qiymətləndirilir və teatrın repertuarından çıxarılır. 26 avqustda Mərkəzi Komitə tərəfindən "Dram teatrların repertuarı və onun yaxşılaşdırılması yolları haqqında" adlı qərar qəbul edilir. Bu qərara əsasən Şeyxzadə "feodal keçmişin həsrətini çəkmək və köhnə qəhrəmanları ideallaşdırmaq" ittihamı ilə günahlandırılır.^[24]

1945-1949-cu illərdə Şeyxzadə Aybəkin rəhbərlik etdiyi yazıçılar birliyində sədr müavini kimi çalışır. 1951-ci ilin aprel ayında Şeyxzadənin şəxsi həyatı, sənət və təhsil fəaliyyətlərində siyasi bir nöqsan tapmaq məqsədilə bir komissiya yaradılır. Komissiya bu işə maraq göstərən bir çox şəxsin köməyi ilə Şeyxzadə haqqında geniş araşdırma aparmağa başlayır. Araşdırma 1952-ci ilin yanvar ayının sonuna qədər davam edir. Bu tarixdə Yazıçılar İttifaqında Uyğunun rəhbərliyi və 44 nəfərin iştirakı ilə iclas keçirilir. İclasda Şeyxzadə haqqında qərar qəbul etmək üçün müzakirələr aparılır. Toplantı zamanı çıxış edənlər Şeyxzadənin əleyhinə danışırlar. Bu iclasdan sonra o, tamamilə təcrid edilir, ətrafında heç kim qalmır. Bundan sonra qəzet və jurnallarda Şeyxzadənin müxtəlif əsərlərindəki siyasi səhvləri üzə çıxarmağa çalışan məqalələr dərc olunur.^[25]

1952-ci il sentyabrın 20-də Məqsud Şeyxzadənin həbsi haqqında qərar imzalanır. Həmin gecə evinə gələn məmurlar ona hazırlaşmağı əmr edir və eyni zamanda evində axtarış aparırlar. Axtarış zamanı 30 fotoşəkil, 74 ərəb qrafikalı kitab, 9 məktub, 54 əsər, 28 araşdırma faylı və digər sənədlərə əl qoyulur. Şeyxzadə digər şair və yazıçılarla birlikdə siyasi cinayətkar kimi həbs edilir.^[26][27]

Oktyabrın 2-də sorğuya çəkilən şairə onun hansı məktəblərdə oxuduğu, Dərbənd və Buynakskda kimlərlə işlədiyi barədə suallar verilir. Ona "1920-ci illərin ortalarından etibarən Sovet əleyhinə millətçi fəaliyyətlərdə iştirak etdiyi" ittihamı irəli sürülür və bu fikirlərin kimlərin təsiri ilə formalaşdığı soruşulur. Şeyxzadə bu ittihamı rədd edərək yalnız "Özbək xalqının feodal keçmişini ideallaşdırmaq" ittihamını qəbul etdiyini bildirir.^[28]

O, “Cəlaləddin Mənquberdi” pyesini yazmaqla feodal keçmişi tərənnüm etdiyi, Xarəzmşah Cəlaləddini milli qəhrəman kimi təqdim edərək Sovet İttifaqında xalqlar arasında uzun müddətdir bitirilmiş münaqişələri yenidən alovlandırmağa çalışmaq ittihamı ilə günahlandırılır. Şeyxzadə Cəlaləddini milli qəhrəman kimi yanlış təsvir etdiyini qəbul etsə də, xalqlar arasında nifaq yaratmaq niyyətinin olmadığını bildirir və bu ittihamı qəbul etmir. 1953-cü il yanvarın 12-14-də keçirilən məhkəmə iclasında Məqsud Şeyxzadəyə qarşı irəli sürülən ittihamlar "sübut" kimi qəbul edilir və o, 25 il həbs cəzasına məhkum edilir. Bundan əlavə, həbs müddəti bitdikdən sonra 5 il seçmək və seçilmək hüququndan məhrum edilir və ona məxsus bütün əmlak müsadirə olunur.^[29] Şeyxzadə məhkum edildikdən sonra, İrkutsk vilayətindəki işgəncə düşərgələrindən birinə göndərilir. Lakin Stalinin 1953-cü il mart ayının 5-də ölümü, bütün məhkumlar və onların ailələri arasında ədalətin bərpa olunacağına dair ümid yaradır. Bu hadisə, işlərin yenidən nəzərdən keçirilməsinə səbəb olur. Moskva, Şeyxzadə haqqında əvvəlki qərarı ləğv edərək, işin araşdırma mərhələsindən başlayaraq Daşkənddə yenidən baxılmasına qərar verir. Nəticədə, Şeyxzadə 20 dekabr 1953-cü il tarixində Daşkəndə gətirilir. Nəhayət 7 iyun 1954-cü ildə Məqsud Şeyxzadə azadlığa buraxılır.^[30]

Daşkəndə qayıtdıqdan sonra, Şeyxzadə müvafiq orqanlara özünün günahsız olduğunu və ona qarşı haqsızlıq edildiyini izah edərək işinə qayıtması və əsərlərinin dərc olunmasına icazə verilməsini tələb edir. Nəhayət, bir ildən sonra 1955-56-cı tədris ilində V. G. Belinski adına Pedagoji İnstitutda Özbək ədəbiyyatı və ədəbiyyat nəzəriyyəsi fənlərini tədris etməyinə icazə verilir. Lakin sabiq məhkumun tələbələrlə olan əlaqələri və verdiyi dərslərin məzmunu nəzarət altında saxlanılır.^[31]

İşgəncə düşərgəsindən və həbsxanadan xilas olması, Şeyxzadəni köhnə günlərinə qaytara bilmir. Çünki işgəncə düşərgələrində və həbsxanalarda onun sağlamlığı pisləşmişdi. Bundan sonra, ömrünün sonuna qədər xəstəliklərlə mübarizə aparmalı olur. 1957-ci ildə uzun müddət xəstəxanada müalicə olunur. Artıq daha çox tədris fəaliyyətləri ilə məşğul olur. Nəşriyyatlar onun şeirlərini dərc etməyə cəsarət etmir. Bu səbəbdən daha əvvəl dosent adı almış Şeyxzadə, doktorantura dissertasiyası üzərində çalışır. O zaman Pedagoji İnstitutunun Özbək ədəbiyyatı sahəsində doktorantura imtahanı verməyə hüququ olmadığı üçün dissertasiyasını Moskvada Lomonosov Universitetinin SSRİ Xalq ədəbiyyatı bölümündə hazırlamalı olur. Doktorantura dissertasiyasının mövzusu “Əlişir Nəvai lirikasının bədii-poetik xüsusiyyətləri” idi.^[32]

Bu dövrdə yazdığı mühüm şeirlərdən biri, Daşkənd şəhəri haqqında yazdığı dastandır. 1957-ci ildə yazılan və 1.678 misradan ibarət olan “Daşkəndnamə” adlı dastan “Daşkənd həqiqəti” qəzetinin 12 yanvar 1958-ci il tarixli buraxılışında dərc olunmuşdur. Şeyxzadə 1960-cı illərin əvvəllərində təhsil işçisi, alim, şair, yazar və tərcüməçi kimi fəaliyyətinin zirvəsinə çatır.^[33] Bu dövrdə “Mirzə Uluqbəy” adlı mənzum piyesini yazmağa başlayır. 1961-ci ildə səhnəyə qoyulan əsərdə, eyni zamanda böyük astronomiya və riyaziyyat alimi olan hökmdar Uluqbəyin həyatının son iki ili təsvir edilir. Şeyxzadə 1962-1963-cü illərdə 1961-ci ildə səhnəyə qoyulmuş və böyük maraqla qarşılanmış “Mirzə Uluqbəy” pyesinin kino filmi üçün ssenarisini yazmaqla məşğul olur. Lakin o illərdə hər cür film ssenarisinin Moskvadakı müvafiq orqanlar tərəfindən qəbul edilib təsdiq olunması tələb olunurdu. Bu səbəbdən ssenari rus dilində yazılır. Filmin adı da “Uluqbəy Ulduzu” idi. Filmin çəkilişi 1964-cü ildə tamamlanır və nümayişə başlanır. Teatr kimi bu əsər də böyük tərif toplayır. “Uluqbəy Ulduzu” filmi eyni il SSRİ Film Festivalında ən yaxşı tarixi film mükafatını qazanır.^[34]

İlk tutulduğu günlərdən bəri davam edən xəstəlikləri səbəbindən həyatının son on ilini çətinliklərlə keçirən şair Məqsud Şeyxzadə 19 fevral 1967-ci ildə xəstəxanada vəfat edir. Naim Kərimov, eyni gün şairin evinin talan edildiyini və “Biruni” əsərinin də bu ərəfədə itirildiyini bildirir. Məqsud Şeyxzadə, vəfatından sonrakı gün Daşkənddəki “Fərabi” məzarlığında dəfn edilir.^[35]

Məqsud Şeyxzadə hələ orta məktəb illərində ədəbiyyata maraq göstərmiş, yazdığı şeirləri məktəb tədbirlərində səsləndirmişdir. “Məqsud Şeyxzadənin yaradıcılığı” mövzusunda doktorluq dissertasiyası yazıb müdafiə etmiş xalq şairi Xəlil Rza onun ilk şeirlərini 12 yaşında yazmağa başladığını bildirir.^[36] Şeyxzadənin ilk mətbu şeiri "Qızıl əsgər" 12 dekabr 1921-ci ildə hələ13 yaşında "Kommunist" qəzetində çap olunmuşdur. Orta təhsilini Bakı müəllimlər seminariyasında aldığı üçün, burada Mehdi Hüseyn, Sabit Rəhman, Mikayıl Müşfiq, Məhəmmədhüseyn Təhmasib və Səid Rüstəmov kimi şəxslərlə tanış olmuş, bu da şairin gələcək yaradıcılığına öz təsirini göstərmişdir. Azərbaycan dilində qələmə aldığı ilk poeziya nümunələrinin bir hissəsini "Şeyxzadə dəftəri" adlı topluda toplanıb.^[37][3] 1923-cü ildə Məqsud Şeyxzadə "28 Fevral inqilabı" adlı pyesini yazır. Bu pyes Ağdaşda bir qrup gənc tərəfindən səhnələşdirilmişdir. Tamaşada iştirak edən gənclər arasında Azərbaycanın Xalq artisti Səid Rüstəmov da olmuşdur.^[38]

Dağıstanda təhsil işçisi kimi faəliyyət göstərdiyi illərdə “Maarif yolu” və Bakıda nəşr olunan “Kommunist” qəzetləri ilə əməkdaşlıq edir. Bu qəzetlərə mütəmadi olaraq şeir və məqalələr göndərir. Bu müddət ərzində o müəllim, şair, tənqidçi və jurnalist kimi tanınır. Bu illərdə nəşr olunan şeir və məqalələri aşağıdakılardır:^[39]

• "Maarif yolu" qəzetində "Şərqin hekayəti", "Bu axşam", "Hey Gidi Günlər", "Hür Tağlar Kızıge", "Sahildə", "Şeyx Şamil" kimi şeirləri, eləcə də "Krasin" dastanından parçalar və Dağıstan şairləri ilə bağlı "Ədəbi söhbətlər" silsiləsindəki tənqidi yazıları nəşr edilmişdir.
• Bakıda çıxan "Kommunist" qəzetində isə "Dağıstandan məktublar"ı dərc olunmuşdur. Xəlil Rza bu yazı və şeirlərdə istifadə olunan dilin Azərbaycan türkcəsindən daha çox Türkiyə türkcəsinə yaxın olduğunu qeyd edir.

Şeyxzadə yaradıcılığında Türkiyə ədəbiyyatının təsiri də özünü göstərmişdir. Şair "Azərbaycan", "Çeçenlər", "İnquşlar", "Osetinlər", "Kabardinlər", "İranlılar", "Əfqanıstanın istiqlalı" kimi şeirlərlə yanaşı, ingilis müstəmləkəçiliyinə qarşı mübarizə aparan türk xalqına həsr olunmuş, "Türkiyə qəhrəmanı Kamal yoldaş" adlı şeirini yazmışdır. Şeyxzadənin yalnız Türkiyə haqqında yazdığı "İkinci marş", "Üçüncü marş", "Beşinci marş" kimi şeirləri ilə yanaşı, eləcə də ana vətəninə ithaf etdiyi əsərlərində də Türkiyə ədəbiyyatının təsiri hiss olunmaqdadır. Məsələn, onun "Azərbaycan" şeiri, Namiq Kamalın "Vətən Şərqisi" şeirinin "Əməlimiz, əfqərimiz iqbali-vətəndir; Sərhədimizə qala bizim xaki-bədəndir." misraları ilə başlanan hissəsinə nəzirədir. Şeyxzadənin ilk şeirlərində Türkiyə poeziyasına meyli Hüseyn Cavid və Əhməd Cavadın 1920-ci illərdə yazdıqları əsərlərlə ruhən yaxın olub və həmin dövrdə Azərbaycan poeziyasının ideoloji və üslubi axtarışlarının ifadəsi idi.^[39][38]

Özbəkistana sürgün edildikdən sonra Şeyxzadə bir müddət şeir yazmaqdan çəkinir və tərcümə işləri ilə məşğul olur. Sovet dövründə şairlər üçün poeziya tərcüməsi müəyyən mənada bir çıxış yolu hesab olunurdu və demək olar ki, bütün şairlərdə bu tendensiya müşahidə edilirdi. Şeir yazmaqla müqayisədə tərcümə daha az təhlükəli sayılırdı.^[40]

Özbəkistana gəldiyi ilk illərdə daha çox özbək folkloruna dair tədqiqat və məqalələr yazır. "Bir tərəfdən folklorçu alim kimi "Alpamış", "Qərib və Şahsənəm", "Şirin-Şəkər" kimi eposları tədqiq edir, xalq yaradıcılığını yaşadan Fazil Yoldaşoğlu və başqaları haqqında dəyərli elmi məqalələr yazır, digər tərəfdən öz yaradıcılığında folklor qaynaqlarından istifadədən çəkinmir". M.Şeyxzadə yaradıcılığının bütün mərhələlərində bu təsir aydın görünür. "Birlik təranəsi", "Özbək-türkmən bir ananın cüt oğlu", "Ay ilə söhbət", "Yeddilik balladası" və s. şeirlərin söykəndiyi yaşantılarda folklora aid motivlər xüsusi yer tutur.^[41]

1929-cu ildə Məqsud Şeyxzadə özbək dilində yazdığı ilk şeir olan "Traktor"u "Şərq həqiqəti" qəzetində yayımladır. Bundan sonra, ömrünün sonuna qədər özbək dilində şeirlər, dastanlar, dram əsərləri, tərcümələr, ədəbi və tənqidi yazılar qələmə almışdır.^[15][42]

M. Şeyxzadənin 1930-cu illər şeiriyyatında coşğun lirizm, dərin məzmun və fəlsəfi mülahizələr güclənmişdir. Şair bu dövrdə "Vətən", "Kamtarlıq", "Buvijon", "Nişan", "Baharda yomg‘ir", "Yulduzlarga bo‘ldim ham soya", "Qonun", "Chimyon", "Tingla, ey könül!", "Misranın tükülüşü" kimi şeirlərində müxtəlif müasir mövzuları təsvir edərək, yeni dövr və yeni həyata dair əhəmiyyətli poetik nəticələrini dilə gətirib.^[43] Şairin ötən əsrin 30-cu illərinin əvvəllərində qələmə aldığı “Rəmz” və “Küləklər” şeirləri isə öz romantik pafosu ilə seçilir.^[44]

M. Şeyxzadə 1930-cu illərdə müxtəlif şeirlərlə yanaşı, "Meros", "Ortoq", "Chiroq", "Tuproq və haqq" kimi pyeslər də yazmışdır. Onun şeiriyyatı 1930-cu illərin ikinci yarısında bədii cəhətdən formalaşmışdır.^[45]

Şeyxzadə bu illərdə ədəbi araşdırmalarını məqalələr şəklində yayımlamağa başlayır. 1933-cü ildə "Qızıl Özbekistan" qəzetində "Bizni İstikbal hem Okısın" adlı məqaləsi dərc olunur. 1934-cü ildə "Yaş Leninçi" qəzetində Cəfər Cabbarlının "Od gəlini" və Hüseyin Cavidin "Şeyx Sənan" dramları, "Məşalə" jurnalında isə Həsən Poladın "Postda" adlı şeir kitabı haqqında yazıları yayımlanır.^[21] 1935-ci ildə "Salam, Puşkin", "Sofizadə və onun irsi haqqında" və "Kuvnak şair" adlı məqalələri dərc olunur. 1940-cı illərə qədər yayımlanan bu cür məqalələr onu ədəbiyyat çevrələrində mühüm bir araşdırmaçı və tənqidçi kimi tanıtmışdır.^[46] 1938-1941 illəri arasında Nəvai haqqında “Klassik ədəbiyyatımızınulu siması” (“Oqituvçılar” qəzeti), “Xəmsədə məhəbbət probleması” (Yaş Leninçi), “Nəvaidə Ayal obrazı”, “Nəvai-öz dövrünün ən mədəni şəxsiyyəti”, “Nəvai-Vətənpərvər”, “Nəvai irsi və sosialist mədəniyyət”, “Elmi maarifin coşğun təbliğçisi”, “Nəvai və Babur”, “Nəvai və Yaşlıq”, “Ulu maarifçi”, “Nəvaidə ədalət və insaf məsələsi”, “Nəvai irsində folklor motivləri”, “Böyük şair” adlı məqalələrini və “Genial şair” adlı risaləsini yayımlamışdır. Eyni illərdə, bu əsərlərindən başqa Nizami, Babur, Muqimi, Radişev, Lermontov, Çernişevski, Axundov kimi şair və yazıçılar haqqında da məqalələri çap olunmuşdur.^[47]

İkinci Dünya Müharibəsi dövründə zaman tələblərinə uyğun əsərlər yazır. 1930-cu illərdə Şeyxzadənin yaradıcılığında sülh quruculuğu məsələləri əsas yer tuturdusa, müharibə dövründə hərbi mövzular ön plana çıxır. M. Şeyxzada müharibə illərində "Kuraş neçün", "Cəng və mahnı", "Qəlb deyir ki" şeirlər toplusunu nəşr etdirir. Bu illərdə məşhur özbək dövlət adamı Yoldosh Oxunboboyev haqqında "Oqsoqol" əsərini yazır. Həmçinin, "On birlər", "Jenya", "Üçüncü oğul" lirik poemalarında müharibədə xalqın əmək fəaliyyətini tərənnüm edir.^[45]M. , "Qondaşlıq", "Yox, mən ölməmişəm", "Dörddəbir əsr" kimi şeirləri də müharibə dövrü yaradıcılığının nümunələridir.^[48]1941-ci ildə, İkinci Dünya müharibəsinin ilk aylarında qəzetlərdə rus zabiti Qastellonun cəsarəti haqqında yazılar dərc olunur. Bu yazılarda onun zərbə alan təyyarəsi ilə düşmənin yanacaq anbarlarına düşməsi təsvir edilir. Şeyxzadə bu hadisə ilə bağlı məşhur "Kapitan Qastello" adlı şeirini yazır.^[47]

1941-ci ilin dekabrında Daşkənddə şair və yazıçıların müharibə dövründəki vəzifələrini müəyyən edən toplantılar keçirilmişdir. Onlara vətənpərvərlik ruhunu gücləndirən, düşmənə nifrət hissi aşılayan əsərlər yazmaq tapşırılmışdır. Bunun əsasında Məqsud Şeyxzadə Cəlaləddin Mənquberdi barədə səhnə əsəri yazmağa qərar verir.^[49]Şeyxzadə tərəfindən şair 36 yaşında olarkən qələmə alınan əsər beş pərdəli səkkiz şəkilli faciədir. Əsərdəki hadisələr XIII yüzilin birinci yarısında Türküstanda baş verir. Əsərin dili sadə və anlaşıqlıdır. “Cəlaləddin Mənquberdi” əsərinin ilk pərdəsində təqdim olunan Xarəzmşahla oğlu Cəlaləddinin söhbətində aparıcı mövzu Çingizxan təhlükəsidir, son pərdədə isə müharibə mövzusu davam etdirilir və Çingizxan Cəlaləddinin yenilməzliyindən bəhs edir. Faciənin ideyası isə müharibələr əleyhinə yönələn bir ideyadır.^[50] Əsərin məzmununa nəzər saldıqda isə əsərin ilk pərdəsində Xarəzmşah, Cəlaləddin və Bədrəddin müharibə tərəfdarı kimi görünürlər. Xüsusilə, Cəlaləddin “Qanı qan ilə də yuyarlar əlbət” deyərək ölkəni döyüşə səsləyir. Lakin Xarəzmşah müəyyən məqamlarda savaşın əleyhinə çıxaraq, “Boş yerə nə qədər qan tökmək olar?” sualı ilə ehtiyatlı mövqe tutur. Əsərin sonlarında isə ev-eşiyi dağıdılmış Qoca kədərli mahnısı ilə müharibəyə nifrətini ifadə edir. Cəlaləddin isə “Əmr edin qoşuna olum sərkərdə, Doğuldum, böyüdüm mən ki yəhərdə” fikri ilə ardıcıl olaraq döyüşü müdafiə edir. Bununla belə, onun əsas məqsədi hakimiyyət uğrunda mübarizədir və bunu anlayan Xarəzmşah onu vəliəhdlikdən məhrum edir. Beləliklə, əsərdə ön plana xarici müdaxilədən daha çox ata-oğul qarşıdurması keçir və Cəlaləddin faciənin sonunda məğlubiyyətə uğrayır. O, nəhayət, belə bir nəticəyə gəlir: “Yumruqtək yumulur böyük səltənət, Tayfalar içinə düşdü ədavət”.^[51]

Cəlaləddin faciəsi 1944-cü ildə Daşkənddə uğurla səhnələşdirilsə də, 1946-cı ildə partiya qərarı ilə repertuardan çıxarılmışdır. Əsər “feodal dövrü qəhrəmanlarını ideallaşdırdığı üçün” tənqid olunmuşdur. Əsər Xəlil Rza Ulutürk tərəfindən Azərbaycan dilinə tərcümə edilmiş, Ulutürkün "Turan çələngi" kitabına daxil edilmişdir.^[52]

Şeyxzadə bu illərdə bir tərəfdən də Əli Şir Nəvainin anadan olmasının 500 illik yubileyi münasibətilə keçiriləcək tədbirlərə hazırlıq məqsədilə məqalələr yazır. O, 1948-ci ildə Nəvai haqqında aşağıdakı məqalələri qələmə almışdır: “Klassik ədəbiyyatımızın ulu siması”, “Nəvaidə lirik qəhrəmanın xarakteristikası”, “Nəvai lirikası haqqında”, “Nəvainin lirik qəhrəmanı”, “Bütün ölkə Əli Şir Nəvainin yubileyini qeyd edir”, “Əli Şir Nəvai – azad və qüdrətli vətənə bağlı”, “Nəvainin siyasi baxışları”, “Nəvai və bizim dövrümüz”. Naim Kərimovun məlumatına görə, Özbək və Rus dillərində yazılan bu məqalələrin sayı iyirmiyə yaxın olmuşdur. Həmin dövrdə Şeyxzadə Firdovsi, Nizami, Şota Rustaveli, Şekspir, Lermontov, Dostoyevski, Çexov, Mayakovski, İqbal, Cambıl kimi rus və dünya ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələri haqqında da yazılar yazmışdır.^[53]

İkinci Dünya müharibəsindən sonra Şeyxzadə yazdığı şeirləri “Ürək deyir ki,..”(1946), “On beş ilin dəftəri” (1947), “Yurd şeirləri” (1948), “Zamanın telləri”, “Alqışlarım” (1949), “Şölə” (1950), “Mənim sazım”, “25 ilin dəftəri”, “Üç təbəssüm”, “İllər və yollar” adlı kitablarda çap etdirir. Həmin illərdə o, Şekspirin “Hamlet” və “Romeo və Cülyetta” əsərlərini özbək dilinə tərcümə edir. “Hamlet” kitab şəklində nəşr olunur, “Romeo və Cülyetta” isə 1951-ci ildə səhnələşdirilir.^[54][55]

Tamaşanın təqdimatından bir neçə ay sonra, 1952-ci ildə Maqsud Şeyxzadəyə 25 il həbs cəzası verildi. Həbsdən azad olandan sonra, Məqsud Şeyxzadə ömrünün sonunadək Özbəkistanda yaşayıb və yaratmağa davam etdi. 1957-ci ildə lirik-fəlsəfi məzmunlu “Daşkəndnamə” poemasını yazır. Bu əsər ona növbəti uğurunu qazandırır. Əsər 1678 misradan ibarətdir. 1958-ci il yanvar ayının 12-də “Daşkənd həqiqəti” qəzetində nəşr edilmişdir. Yüksək vətənpərvərlik hissi ilə zənginləşdirilmiş bu əsər, Şeyxzadə yaradıcılığına xas olan ucalıq və coşğunluq ruhunda qələmə alınmışdır. Əsərin xüsusiyyətlərindən biri ondan ibarətdir ki, burada ardıcıl və tam bir süjet xətti və bütöv bir hadisə yoxdur.^[56] Lakin əsərdə ayrı-ayrı fraqmentlərdə birləşən ümumi fikir və vahid üslub – daxili məntiqi əlaqə mövcuddur. Bu əlaqə poemanı özünəməxsus bir dastan şəklinə salır. Bundan əlavə, əsərdə əks olunan müxtəlif hadisə və fraqmentlər lirik qəhrəman, yəni şair obrazı tərəfindən birləşdirilir və əsərə bütövlük bəxş edilir. Poema zəngin poetik düşüncələr, fəlsəfi ümumiləşdirmələr ilə xarakterizə olunur və burada hikmətli sözlər, aforizm səviyyəsinə yüksəlmiş mənalı bəyitlər və misralar çoxluq təşkil edir. Əsərin kompozisiyası diqqətəlayiqdir. Belə ki əsər dərin məntiqi əsas üzərində qurulmuşdur və 18 fəsildən ibarətdir. Şair, əsərin ideya məzmununu ifadə edərkən, təmiz poeziya ənənələrindən və şifahi xalq yaradıcılığı nümunələrindən istifadə etmişdir.^[56]

Məqsud Şeyxzadənin tarixi-faciə janrda yazılmış "Mirzə Uluqbəy" faciəsi XX əsr özbək ədəbiyyatında xüsusi yer tutur. Məşhur özbək ədəbiyyatşünas, tənqidçi Ozod Sharafiddinovun əsər barədə yazır:

"...üç zirvənin birincisidir... "Mirzə Uluqbəy" faciəsini heç bir tərəddüd etmədən dünya ədəbiyyatının ən parlaq nümunələri ilə bir sıraya qoymaq olar... Burada təsvir olunan həyat dramı cəhətindən ən məşhur faciələrdən heç də geri qalmır, əsərdəki başlıca xarakterlər hər cəhətdən kamil, qəhrəmanların söylədiyi sözlər — əksər hallarda mənalı, hikmətlə doludur."^[57]

M. Şeyxzadə, sərkərdə Mirzə Uluqbəy haqqında böyük bir səhnə əsəri yaratmaq niyyətini 1943-cü ildə ortaya qoymuş və şair 17 il ərzində Uluqbəy və onun dövrü haqqında çoxsaylı kitabları, nadir sənədləri tədqiq etmişdir. Hətta, tədqiqat aparmaq məqsədilə Səmərqənd şəhərinə gedib, Uluqbəy mədrəsəsində qalmışdır.^[57]

M. Şeyxzadə 1955-ci ildə faciəni yazmağa başlamış və 1960-cı ildə tamamlamışdır. Şeyxzadə bu əsəri yazmasında Hüseyn Cavidin təsiri olduğunu vurğulamışdır. Əsər 5 pərdədən, 8 şəkildən ibarətdir. Burada XV əsrdəki tarixi şərait bütün mürəkkəbliyi ilə aydın şəkildə təsvir edilmişdir. Uluqbəyin elm və texnologiya sahəsindəki böyük kəşfləri tərənnüm edilmiş, feodalizm dövrünün faciəvi tərəfləri ortaya qoyulmuş, zülm və istibdad, xurafat və bidət sərt şəkildə pislənmişdir.^[55]

"Mirzə Uluqbəy" faciəsi, Uluqbəy rəhbərliyindəki ziyalılar, tərəqqipərvər qüvvələrlə bəd niyyətli qruplar arasında gedən kəskin mübarizənin əsasında qurulmuşdur. Əsərdə Mirzə Uluqbəy, Əliquşçu Əbdürrəzzaq Səmərqəndi, Xoca Əhrar, Gövhərşadbəyim, Əbdüllətif kimi tarixi şəxslərin obrazları yaradılmışdır. Dramaturq, bu obrazların hərəkətləri, qarşılıqlı münasibətləri, mübarizələri və xarakterləri əsasında keçmişdəki tarixi hadisələri bədii şəkildə yenidən qurmuşdur. O dövrdəki mürəkkəb həyatı, XV əsrdə Mavəraünnəhrdə taxt-tac uğrunda gedən kəskin mübarizəni həyəcanlı və təsirli bir şəkildə göstərmişdir.^[58]

"Mirzə Uluqbəy" faciəsi dərin məzmunlu aforizmlər, obrazlı şəkildə ifadə olunan fəlsəfi fikirlər ilə zəngindir. Faciədə baş qəhrəmanın dilindən verilən hikmətli sözlər və fəlsəfi-bədii ümumiləşdirmələr Mirzə Uluqbəyin əsas xüsusiyyətini — mütəfəkkir olduğunu açıq şəkildə göstərir. Eyni zamanda, əsərin tərbiyəvi-estetik dəyərini artırır."Mirzə Uluqbəy" faciəsinin dili zəngin, təmiz, aydın və obrazlıdır.^[59]

1960-cı ildə M. Şeyxzadə Hindistana səfər edir. Bu səfəri zamanı Biruni haqqında bir teatr əsəri yazmağa qərar verir. Bu səbəbdən, Ərəb, Fars, Türk və Rus dillərindəki mənbələri araşdırır, xalq arasında Biruni haqqında danışılan rəvayətləri toplayır. Onun bu təşəbbüsündən xəbərdar olan ədəbiyyatçılar tərəfindən nəql edilənlərə görə, şair bu tarixi pyesin beş pərdə olmasını qərarlaşdırmışdı.^[60] O, Camal Məhəmmədliyə yazdığı 18 iyul 1966-cı tarixli məktubunda bu əsər üzərində işlədiyini xəbər verərək, yazır:

“Bu günlərdə, 10-cu əsrin məşhur alim və fəxri Xarəzmli Ebu Rəyan Biruni haqqında yazdığım pyes üzərində çalışıram. Lakin bir az xəstəyəm. Müalicə və istirahətə ehtiyac hiss edirəm.”^[60]

Professor Naim Kərimov da şairin "Əbu Reyhan Biruni" adlı üçüncü bir pyesi olduğunu yazır. O qeyd edir ki, Sibir düşərgəsindən qayıtdıqdan sonra səhhətində daim nasazlıqlar ortaya çıxan M.Şeyxzadə xəstəxanada yatarkən də bu əsər üzərində işləyirmiş. Lakin əsər tamamlanmadan şair vəfat edir. Pyes isə şairin dəfni zamanı itir.^[26]

Məqsud Şeyxzadə tərəfindən tərcümə edilən əsərlərin bir qismi aşağıdakılardır:

V.Şekspirin "Hamlet", "Romeo və Culyetta", A.Puşkinin "Motsart və Salyeri", "Tunc atlı", "Taun çağı ziyafət" kimi poemaları, "Lirik şeirlər" toplusu, M.Lermontovun "Qafqaz əsiri", "Bastunçu aulu" poemaları, "Lirik şeirlər" kitabı, V.Mayakovskinin "Vİ.Lenin", "Yaxşı", "Oktyabr dastanı", "Lirik şeirlər" məcmuəsi, Roma ədibi Ezopun, qədim yunan şairlərindən Esxil və Hesiodun bir sıra şeirləri, Nizami Gəncəvi və Füzulinin lirik əsərləri, Bayronun "Çayl Harofd" poeması, Ş.Rustavelinin "Yolbars derisi yapınğan pəhləvan" əsəri / şair Mirtemir ilə birlikdə, T.Şevçenkonun "Qaydamaklar" /bir parça/, "Qafqaz" poemaları, Getenin şeirləri və məşhur "Faust" əsərindən bir sıra parçalar, N.Tixonovun "Kirov bizimlədir" poeması, habelə A.Mtskeviç, Məhdumqulu, Nekrasov, Səməd Vurgun, Surkov, Cambul, Baqi Rəhimzadə, S.Rüstəm, O.Sarıvəlli və qeyri şairlərin qələm məhsulları, Nazim Hikmətin 65 şeiri və "Zoya" poeması və s.^[61]

Məqsud Şeyxzadə 1964-cü ildə Özbəkistan SSR Əməkdar İncəsənət xadimi adına layiq görülüb. 2001-ci ildə (ölümündən sonra) "Fəxri Xidmətlərə görə" ordeni, "Şərəf nişanı" və medallarla təltif edilmişdir.^[62]

Məqsud Şeyxzadə haqqında Daşkənddəki Heydər Əliyev adına Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzinin təşəbbüsü ilə "İki xalqın qüronların uru" inəsənədli filmi çəkilmişdin.^[63][64] 2018-ci ildə Daşkənddə şairin 110 illik yubileyi qeyd olunmuşdur.^[65]

• Kərimov, Naim. XX əsr ədəbiyyatı mənzərələri - 1. kitab Məsqud Şeyxzadə - Həyatı və İcadi səhifələri. Daşkənd. 2008.
• Ülvi, Almaz. İKİ XALQIN OĞLU MAQSUD ŞEYXZADƏ (az.). Bakı: Elm və Təhsil. 2019. ISBN 978-9952-8376-0-5.
• Mirzayev, Saydulla. XX ASR OZBEK ADABIYOTI (öz). Daşkənd: Yangi asr avlodi. 2005.
• Bargan, Hüseyn. Sibirya ekspresi (türk). İstanbul: Sütun Yayımları. 2006. ISBN 9789759089300.
• Üşenmez, Emek. "Modern Özbek Edebiyatı". Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi (türk). 4 (19). 2011: 115–169.
• Karakaş, Şuayip. "MAKSUD ŞEYHZÂDE Ve MİRZA ULUĞBEK PİYESİ". Gazi Türkiyat. 0. 2010: 13–64.
• Maguire, Muireann; McAteer, Cathy. Translating Russian Literature in the Global Context (ərəb). Open Book Publishers. 2024-04-03. ISBN 978-1-80064-986-6.
• Kahhar, Tahir. Özbek Edebiyatı II // Başlangıçtam Günümüze kadar Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi (PDF) (türk). XV. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. 2000.

• Шайхзода, Максуд. Атокли халг шаири (özbək). "Ленин учкуни". 1956-05-18.
• Шайхзода, Максуд. Шоир калби дунени тинглар (Танланган асарлар) (özbək). Тошкент: "Nihol". 2008. səh. 28.

• İki xalqın oğlu: Maqsud Şeyxzadə
• Orxan Aras. "Biz bu yurdun güllərini qanımızla suladıq!"