Məndə sığar iki cahan, mən bu cahanə sığmazam

"Sığmazam" qəzəli Nəsiminin məşhur əsəridir, rəcəz bəhrində, azərbaycan dilində yazılmışdır.^[1] Nəsimi bu şeirə xüsusi əhəmiyyət verərək onu fars dilində də yazmışdır. Türkiyə alimi Hüseyn Ayanın tədqiq etdiyi əlyazmaların birində digər nüsxələrdə olmayan beyt aşkarlanmışdır:^[2]

Bu beyt üsluba görə Nəsiminin şeirinə ruhən yaxın olsa da, onun başqa şair tərəfindən və ya katib tərəfindən yazılması istisna deyil. Aşağıdakı bənddə isə Nəsiminin seyid nəslində olmasına, Haşimi soyundan, Qüreyş tayfasından gəlməsinə işarə edilir:^[2]

Nəsiminin "Sığmazam" rədifli qəzəlində onun təriqətinin ideya-fəlsəfi spektrləri əlvanlaşır və genişləyir. Burada "mən insanam" qürurundan yaranan iftixar hissi çox zəngin bir şəkildə təsvir edilmişdir.^[1] Şeirin ahəngi və ritmində də bu qürur hiss edilir.^[3]

Şeir birinci şəxsin təkində deyilən monoloq kimidir və belə şeirlərə Nəsimi yaradıcılığında çox rast gəlinir. Burada "mən" ifadəsi Nəsimini yox, kamil insanı ifadə edir.^[3] Əsər Nəsiminin fəlsəfi-panteist düşüncələrini ifadə edir:^[3]

Buradakı iki cahan maddi və mənəvi dünya, Gövhəri-laməkan isə Allahdır. İnsana həm qeyb, həm şəhadət aləmi sığır, o isə iki dünyaya və kainata sığmır. Məkansız gövhər də insanın özüdür, insan bəyana və şərhə də sığmır.^[3] Beləliklə, Allaha aid edilən xislətlər insana ünvanlanır, insanın da Xaliq kimi nişana (əlamətlərinin təsdiqinə) sığmadığı qeyd edilir:^[3]

Nəsiminin qəhrəmanı olan "Mən" (I şəxs) özü ilə Tanrının mahiyyəti arasında fərq olmadığını surət və məna, cisim və can, qumaşu rəxt və dükan, sədəf və inci anlayışları ilə izah etməyə çalışır.^[4] Cism Haqqın təzahürü olduğuna görə də sədəf-cisim və inci-ruh insanda qovuşmuş şəkildədir. İnsan maddiyata sığmır, ölümdən sonrakı həyatın buyruqçusudur. O, zamana və məkana sığmır:^[4]

Kamil insan burada vəhdətül-vücud düşüncəsinə sahib bir panteistdir, bütün kosmik cisimlər, mələklər, vəhyin özü, beş vaxt namaz, dörd ünsür, altı cəhət, qədr gecələrinin hamısı insandır. Nəsimi bu fikirlə razılaşmayanları "dilini çəkib dinməz olmağa" çağırır. Qəzəldə həm də Musa peyğəmbəri heyrətləndirən yanan ağac, Tur dağının özü və Kəbədəki müqəddəs daş da insanla eyniləşdirilən obyektlər arasındadır. Nəsimi Musa peyğəmbərin hekayəsində Allahın onunla danışmaq üçün istifadə etdiyi yanan ağaca istinad edərək kamil insan həm ağac, həm də onun yanan alovu olduğunu deyir. Axırda isə kamil insan Məhəmməd peyğəmbərin aid olduğu tayfa ilə (Haşimi, Qureyşi) eyniləşdirilir.^[5]

Azərbaycan aktyoru Rasim Balayev Nəsimi obrazını 1971-ci ildə eyniadlı filmdə canlandıraraq "Sığmazam" qəzəlini oxumuşdur. O, 2025-ci ildə ad gününü qeyd edərkən "Sığmazam" şeirini yenidən oxumuşdur.^[6] 1973-cü ildə İmadəddin Nəsiminin 600 illiyi münasibətilə "Məndə sığar iki cahan..." sənədli filmi çəkilmişdir.^[7]

Azərbaycan əsilli Britaniya müğənnisi Sami Yusif 2019-cu ildə "Məndə sığar iki cahan, mən bu cahana sığmazam" qəzəlinə həsr olunmuş musiqi kompozisiyası hazırlamışdır. Bu əsər ilk dəfə UNESKO-nun Ümumdünya İrs Komitəsinin 43-cü sessiyasının açılışında ifa edilmiş, daha sonra "YouTube" vebsaytına yüklənmişdir. Burada muğam ifaçısı Təyyar Bayramov və Aşıq Samirə onu müşayiət edir.^[8]

Şeirdə "Məndə sığar iki cahan" və "Məndə sığar ikən cahan" kimi iki oxunuş tərzinin olması ilə bağlı mübahisə vardır. Şair İlqar Fəhmiyə görə, "Məndə sığar ikən cahan" variantı sovet dövründə ortaya çıxmışdır və hürufiliyin bu dövrdə başa düşülməməsi ilə bağlı idi. "Məndə sığar ikən cahan" versiyası Bəxtiyar Vahabzadə tərəfindən sadəcə bir ehtimal olaraq irəli sürülmüşdür, əlyazmalarda bu formaya rast gəlinmir.^[9]

• Y. M. Babayev. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi (XIII–XVIII əsrlər). Dərslik. Təkrar nəşr. Bakı, "Elm və təhsil", 2018, 760 səh.