Yusif Paşazadə (Mənapirizadə) Nuri bəy (türk. Menâpirzâde Nuri Bey; 1844[1] – 1906[1]) — gürcü əsilli Osmanlı imperiyası siyasətçi və musiqiçisi.
Osmanlı imperiyasında konstitusiya rejiminin qurulması uğrunda mübarizə aparıb, bu məqsədlə, o, "Gənc osmanlılar" adlı gizli təşkilatın qurucularından olub. Dövrünün Namiq Kamal, Ziya Paşa, Əli Suavi kimi müxalif ziyalıları, xaricə gedib çıxardıqları "Hürriyyət" qəzetində onlara qoşulublar. Sultan II Əbdülhəmidin dövründə o, sultanın şəxsi müşaviri, katibi və tütün müdirliyi komissarı kimi mühüm vəzifələrdə çalışıb. Onun şeirləri, teatr üçün yazlmış bir neçə əsəri və bəstələri də vardır.
O, Osmanlı imperiyasının baş vəzirlərindən Gürcü Ağa Yusif Paşanın oğludur.
Mənapirizadə Nuri bəy, 1844-cü ildə Qəhrəmanmaraşda anadan olub. Atası, o vaxtın Maraş valisi olan Gürcü Ağa Yusuf Paşa, anası isə saraylı bir xanım olub.[2] Atası III Əhmədin dövründə qısa müddətə baş vəzir olmuş və hələ, o, uşaq ikən edam edilmiş, anası da yeddi ay sonra dünyasını dəyişmişdi.[2]
Nuri bəy Bəyazid Rüştüyəsində təhsil alıb. Fransız dilindən və müxtəlif elm sahələrindən dərslər alıb. Anasının saraylı olması və böyük qardaşı Fazil bəyin II Əbdülhəmidin ögey anası Rəhimə Pərəstu Sultanla evli olması səbəbi ilə, onun sarayla sıx əlaqəsi vardı. 1853-cü ildə hələ uşaq ikən Sultan Hərəmində katib kimi işə götürülüb.[2] Sonra işini "Tərcümə Bürosu"nda davam etdirib.
Nuri bəy ilk dəfə 18 yaşında ikən evlənib və bu evliliyi boşanma ilə nəticələnib. İkinci dəfə 1861-ci ildə evlənsə də, bir neçə ay sonra vəba xəstəliyindən həyat yoldaşını itirib. Həyat yoldaşının ölümündən sonra həcc ziyarətinə gedərək, hacı adını alıb.[2] Üçüncü və sonuncu evliliyindən üç övladı dünyaya gəlib.
Tənzimat dövründə Osmanlı imperiyasında aparılan islahatları, yetərli hesab etməyən, Tərcümə Bürosu və "Mir’at" məcmuəsindən tanıdığı dostları (Namiq Kamal, Mehmed bəy, Mehmed Ayətullah bəy, Rəfiq bəy və Rəşad bəy) ilə birlikdə 185-ci ildə "Məslək" adlı gizli bir inqilabi təşkilat qurdu (sonradan 1850-ci ildə "Yeni osmanlılar Cəmiyyəti" adlandı). Belqrad meşəsində keçirilən ilk iclasda digər 5 üzvün verdiyi səslə, təşkilatın sədri oldu.[3]
Təşkilat, 1867-ci il iyunun 5-də məclisi daağıtmaq, dövlətin tanınmış simaları Mehmed Əmin Əli Paşa, Mehmed Fuad Paşa və Mütərcim Mehmed Rüşdü Paşanı öldürməyi planlaşdırsa da, planları ortaya çıxdı. 3 iyun 1867-ci ildə hökumət tərəfindən Cəmiyyətə qarşı genişmiqyaslı izləmə və həbs kampaniyasını başlandı. Qiyabi mühakimə nəticəsində Nuri bəy dostları Mehmed və Rəşad bəylə birlikdə Əkkəyə 15 il sürgün cəzasına məhkum edildi, amma o, Avropaya qaçmağı bacardı.[4]
10 avqust 1867-ci ildə Körpülü Fazil Mustafa Paşanın Parisdəki evində xaricə qaçan digər müxaliflərlə görüşdən sonra Rəşad və Mehmed bəylərlə birlikdə Cersi adasına getdi.[3] Sultan Əbdüləzizin Parisə səfəri zamanı Cersidə idi. O, 1869-cu ildən Parisdə Sultanın, Yeni osmanlılar tərəfindən nəşr olunan "İttihat" qəzetinin yazarlarından biri olub.
1870-ci ildə Fransa-Prussiya müharibəsində Fransa məğlub olduqdan sonra Mehmed və Rəşad bəylə birlikdə mühasirədə olan Paris şəhərinin müdafiəsinə könüllü olaraq getdi.[3] Paris almanlara təslim olduqdan sonra üç dost Belçikaya gedərək jurnalist Agah Əfəndinin yanında qaldılar.
Nuri bəy, 1872-ci ildə ümumi amnistiyadan sonra Rəşad bəylə birlikdə Türkiyəyə qayıtdı. Namiq Kamalın nəşr etdirdiyi "İbrət" qəzetində Paris kommunasını müdafiə edən yazılar yazırdı.
1873-cü il aprelin 1-də Gedikpaşa Teatrında Namiq Kamalın "Vətən, yaxud Silistrə" pyesi tamaşaya qoyulduqdan sonra Nuri bəy "İbrət"də bu tamaşa ilə bağlı bir məqalə yazdı.[5] Qəzet 6 aprel 1873-cü ildə bağlandı. Bunun üzərinə, Nuri bəyin İbrətdəki 131 nömrəli məqaləsi xüsusilə təsirli olmuşdu.[5] Həmin gün bəzi məsələləri müzakirə etmək üçün, ədəbi şurasında çalışdığı Güllü Agop Teatrına gedən Nuri bəyi, orda həbs etdilər. Həmin gün aprelin 9-da həbs edilən Namiq Kamal, Əhməd Midhət, Əbuziya Tofiq və Haqqı bəylə birlikdə gəmi ilə İstanbuldan uzaqlaşdırılaraq, Əkkaya sürgün edildi. 3 il 2 ay Əkkada qaldıqdan sonra 1876-cı ildə V Muradın taxta çıxması ilə İstanbula qayıtdı. O, sürgün həyatındakı xatirələrini "Əkka" adlı əsərində qələmə almışdır.
Sürgündən qayıtdıqdan sonra İstanbulda yerləşən Sağlamlıq Şurasının üzvü oldu. II Əbdülhəmid dövründə o, şahzadəliyindən bəri tanıdığı Sultanın şəxsi müşaviri, katibi və tütün komissarı vəzifələrində çalışmışdır. O, II Əbdülhəmidin "İttihad-i İslam" adlı siyasi layihəsinə dəstək verdi.[6] 1888-ci il aprelin 9-da ona “bala” rütbəsi verildi.
Nuri bəy, 1906-cı ildə vəfat etmişdir. Türbəsi, Kısıqlıdakı Selami Əli Əfəndi türbəsi məzarlığındadır.
İbnüləmin Mahmud Kamal İnal "Nur-u'l Kamal" adlı bioqrafik əsərində Mənapirizadə Nuri bəyin həyatından bəhs edib. O, həmçinin, ədəbiyyatçı idi. Onun bir neçə kitabı, məqaləsi, şeirləri də vardır. Şərqin və Qərbin musiqisindən də məlumatlı olan Nuri bəy piano və fleyta da çalırdı.[2] O, xalqın bəyənərək, dinlədiyi bir çox musiqinin də bəstəkarıdır.
- Şeker, Şemsettin. Sadık Bir Muhalif: Yeni Osmanlılar'dan Menapirzade Nuri Bey. Dergâh Yayınları. 2018. ISBN 978-975-995-289-1.
- ↑ 1 2 Nuri Bey // Faceted Application of Subject Terminology.
- ↑ 1 2 3 4 5 "Maraşlı Meşhurlar, Kahramanmaraş Valiliği, 2009, Erişim tarihi:01.05.2012" (PDF). (#archive_missing_date) tarixində [7 Eylül 2012 arxivləşdirilib] (#bad_url). İstifadə tarixi: 1 Mayıs 2012.
- ↑ 1 2 3 "Turhan Feyzioğu, İhtilalci Üç Türk, Paris Komünü'nde, 09.06.2007, Erişim tarihi:30.04.2012". 29 Ocak 2012 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ Şaban Ortak, Türkiye’de Millet İradesi Prensibi'nin İlk Savunucularından İnkılabcı Mehmed Bey, Atatürk Dergisi, Cilt 3, Sayı 1, 2000
- ↑ 1 2 "Bedri Aydoğan, Namık Kemal'in Magosa Sürgünü, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırma ve Uygulama Merkezinin 4-5 Aralık 2003 tarihinde düzenlediği "Hapishaneler" konulu sempozyumda sunulmuş bildiri, Erişim tarihi:30.04.2012" (PDF). 4 Ekim 2013 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 1 Mayıs 2012.
- ↑ "Ertuğrul Saltuk, Hem muhalif hem sadık Jön Türk: Nuri Bey!!, Dunyabizim.com sitesi, Erişim tarihi:30.04.2012". 4 Mart 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 Mayıs 2012.