Məlik Arslan bəy Zülqədər

Zülqədəroğulları bəyliyi Anadolunun cənubi və Suriyanın şimalında yerli türkman ağası Zeynəddin Qaraca bəy (hökmdarlığı: 1337–1353) tərəfindən Məmlük sultanlığının vassalı kimi qurulmuşdur. Qaraca bəy Elxanlılar dövlətindən ayrılaraq türk-monqol zabiti Ərətna tərəfindən idarə olunan Ərətna bəyliyinin Mərkəzi və Şərqi Anadoluda ortaya çıxdığı dövrdə Zülqədəroğulları bəyliyini qurmuşdur.^[2] Məmlük sultanı Nəsrəddin Məhəmməd 1337-ci ildə Qaraca bəyi "Türkmanların əmiri"^[3] və Maraşdan Əlbistana qədər uzanan torpaqların naibi kimi tanımışdır.^[4][5] Əlbistan 1335-ci^[6] və ya 1337-ci^[3] ildə Zülqədəroğulları bəyliyi tərəfindən ələ keçirilmişdir.^[7] Beləliklə, Əlbistan dövlətin süqutuna qədər Zülqədəroğulları bəyliyinin paytaxtı olmuşdur.^[3] Qaraca bəy vəfat edənə qədər qonşuları ilə mübarizədə və Misir hökmdarlığına qarşı üsyanlarda iştirak etmişdir.^[8]

Zülqədəroğulları ilə Məmlüklər arasında münaqişə onun oğulları Qarsəddin Xəlil bəy (hökmdarlığı: 1353–1386) və Şaban Sülü Sevdi bəyin (hökmdarlığı: 1386–1398) dövründə davam etmiş, hər ikisi Məmlük sultanı Bərkukun (hökmdarlığı: 1382–1389, 1390–1399) əmri ilə sui-qəsd nəticəsində öldürülmüşdür. Məlik Arslan bəyin babası Mehmed bəyin (hakimiyyəti: 1399–1442-ci illər) və atası Süleyman bəyin (hakimiyyəti: 1442–1454-cü illər) hakimiyyətləri dövründə Zülqədəroğulları bəyliyi Osmanlı dövləti və Məmlük sultanlığı ilə dostluq münasibətləri qurmağa siyasi nikahlar vasitəsilə cəhd göstərmişdir.^[2] Məlik Arslan bəy atası ilə birlikdə bacısı Sitti-Mükrimə Xatunu paytaxt Əlbistandan Ədirnəyə Osmanlı şahzadəsi və gələcək sultan Mehmed Çələbi ilə toyu üçün müşayiət etmişdir.^[9] Süleyman bəyin geniş hərəmi və çoxlu övladı var idi.^[10][11] O, Süleyman bəy 28 avqust 1454-cü ildə vəfat etmişdir və varis kimi çoxsaylı oğullar buraxmışdır. Bu, taxt-tac uğrunda mübarizəyə səbəb olmuşdur. ^[12][13]

Süleyman bəyin vəfat etməsindən sonra taxtı ilk miras alan Məlik Arslan bəy olmuşdur. Məmlüklərin dəstəyini qazanmaq üçün Məlik Arslan bəy öz atasının qılıncını sultan Seyfəddin İnala (hakimiyyəti: 1453–1461-ci illər) göndərərək Məmlük sultanlığına tabe olduğunu bəyan etmişdir. Həmin dövrdə onun əmisi Fəyyaz Tripolinin əmir ət-təblxanası idi. Qardaşının ölüm xəbərini alan Fəyyaz özünü taxtın haqlı varisi hesab etmiş və Qahirəyə gedərək sultandan özünün taxt-taca olan iddiasını legitimləşdirəcək mənşur istəmişdir. İnal Məlik Arslan bəyi Zülqədəroğulları bəyi kimi artıq tanıdığı üçün bu iddiada onu Fəyyazdan üstün tutmuşdur.^[12][13]

Məlik Arslan bəyin on illik hakimiyyəti sülh içində keçmişdir. Buna baxmayaraq, Məlik Arslan bəyin taxta çıxdığı dövrdə Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsənin (hakimiyyəti: 1453–1478-ci illər) region üzərindəki təsiri öz zirvəsinə çatmışdı. Zülqədəroğulları bəyliyinə sadiq olan müxtəlif türkman tayfa başçıları Uzun Həsənin sıralarına qoşulmuş və Ağqoyunlular dövlətində baş tutan daxili münaqişələrdə iştirak etmişdilər.^[12] Həmçinin, 1464-cü ildə qonşu Qaramanoğulları bəyliyində iğtişaşlar baş vermişdir. Bəyliyin hökmdarı II İbrahim bəy cariyəsindən olan sevimli oğlu İshaqı (hakimiyyəti: 1464–1465-ci illər) özünə varis seçməyi planlamışdı. İbrahim bəyin digər oğullarının anası Osmanlı sultanı II Muradın (hakimiyyəti: 1421–1444, 1446–1451-ci illər) bacısı idi və beləliklə, onlar II Mehmedin (hakimiyyəti: 1444–1446, 1451–1481-ci illər) bibioğluları idilər. İbrahim bəy 1463-cü və ya 1464-cü ildə ağır xəstələnmişdi, bu zaman Pir Əhməd bəy İbrahim bəy və İshaq bəyi Konyada mühasirəyə almışdı. İbrahim bəy və İshaq bəy qaçmağa məcbur qalmış, Pir Əhməd isə özünü vali elan etmişdi. Köhnə vali Gevale qalasına gedən zaman yolda vəfat etmiş, Pir Əhməd bəy onun cəsədini Larinda şəhərinə gətirərək imarətxananın yanında dəfn etmişdir.^[14][15] İbrahim bəyin ölümündən sonra oğulları razılığa gələ bilməmişdilər. Məlik Arslan bəy bu qeyri-sabitlik dövründən istifadə edərək Qaramanoğulları torpaqlarını hücum edib talan etməyə başlamış, Kayseri şəhərini ələ keçirməyi planlaşdırmışdır.^[16] Uzun Həsən yerli sakinlərin xahişi ilə münaqişəyə müdaxilə etmişdir. İshaq yerli türkmanların nümunəsini izləyərək Uzun Həsənə müraciət etmişdir. Nə Ağqoyunlu hökmdarı, nə də Məmlüklər Qaramanoğulları bəyliyinin Osmanlı nəzarətinə keçməsini istəmirdilər, buna görə də Uzun Həsən Məmlüklərin razılığı ilə İshaqa kömək etmək üçün ordu ilə gəlmiş, Zülqədəroğulları bəyliyini Qaramanoğulları taxtından qovmuş və İshaqı bəyliyin taxtına oturtmuşdur.^[17] Uzun Həsənin köməyi ilə İshaq bəy Pir Əhməd bəyi ölkədən qovmuş, Pir Əhməd by isə II Mehmedə sığınmışdır. Mehmed bu fürsətdən istifadə edərək Qaramanoğulları bəyliyinə özünə sadiq bir hökmdarı təyin etmişdir. 1465-ci ildə Pir Əhməd bəy Osmanlı sultanından aldığı gücləndirmələrlə İshaq bəyi Ərmənəkdə məğlub edərək onun qüvvələrini qovmuşdur.^[12]

Məmlük sultanı Seyfəddin Xoşqədəm (hakimiyyəti: 1461–1467-ci illər) Qaramanoğulları bəyliyinin Osmanlı nəzarətinə keçdiyini görmüş və Məlik Arslan bəydən Pir Əhməd bəyin İshaq bəyə qarşı mübarizəsində ona kömək etməsini xahiş etmişdir, lakin Məlik Arslan bəy bu xahişi yerinə yetirməmişdir. O, Osmanlı imperiyası ilə yaxşı münasibətlər qurmağa çalışmışdır və bu, Qahirədə diqqətdən kənarda qalmamışdır. Sultan Seyfəddin Xoşqədəm bu proseslərdən narahat olmuş və Məlik Arslan bəy sultana məktub yazaraq sədaqətinə əminlik verməli olmuşdur.^[13][17]

Uzun Həsən Osmanlı imperiyasının regiona müdaxiləsinə və Osmanlı–Məmlük rəqabətinə cavab olaraq Zülqədəroğulları bəyliyinin torpaqlarına müdaxilə etmişdir. O, Məmlük sultanı Xoşqədəmə 1464-cü ilin mayında sakinlər tərəfindən ona təhvil verilmiş Gərgər qalasını 1465-ci ilin əvvəllərində itirdiyi Harput qalası ilə dəyişməyi təklif etmişdir.^[13] Sultan Xoşqədəm bu təklifi rədd etmiş, Harputun Zülqədəroğulları bəyliyinə məxsus olduğunu bildirmişdir. Məmlüklər Zülqədəroğulları və Qaramanoğulları üzərində nəzarəti saxlamaq iddiasında olmuşdur. Bunun cavabında Uzun Həsən Harputu mühasirəyə almışdır.^[18] Mühasirə xəbərini alan zaman Məlik Arslan bəy Fərat çayını keçərək otuz min əsgərlə Harputa yollanmışdır. O, Ağqoyunlu ordusuna hücum etmiş, bir neçə sərkərdəni əsir almışdır. Qısa müddətli uğuruna baxmayaraq, vəziyyəti yerində qiymətləndirən Məlik Arslan bəy ordusunun say və güc baxımından zəif olduğunu başa düşmüş, Malatyaya geri çəkilmişdir. Uzun Həsən Məlik Arslanı Malatyaya, daha sonra isə Əlbistana qədər təqib etmişdir. Zülqədəroğulları bəyi paytaxtdan qaçmalı olmuş,^[19] paytaxt isə ələ keçirilərək talan edilmişdir.^[20] Uzun Həsənin vəziri Mövlanə Yəhyanın apardığı danışıqlar nəticəsində Məlik Arslan bəy əsir aldığı məhbusları azad etməyə və 1465-ci ilin sentyabrında Harputu 4000 əşrəfi qızıl sikkə müqabilində Ağqoyunlu dövlətinə təhvil verməyə razılaşmışdır.^[19]

Sultan Xoşqədəm Məlik Arslan bəyin hadisələr haqqında Qahirəyə məlumat gətirən elçisini rədd etmiş və Xarputun Ağqoyunlulara təhvil verilməsindən narazılığını ifadə etmişdir, lakin Məmlüklər münaqişəyə müdaxilə etməmişdi, çünki onlar Məlik Arslan bəyin Osmanlı imperiyası ilə razılaşması ehtimalından daha çox narahat idilər. Məmlüklərin narahatlıqlarından xəbərdar olan Uzun Həsən anası Sara Xatunu Qahirəyə Harput qalasının açarını təhvil verməyə göndərmişdir. Sara Xatun burada şəhərin ələ keçirilməsinin Məmlüklərə qarşı yox, Osmanlılara qarşı olduğunu izah etmişdir.^[19]

Bu dövrdə Osmanlı imperiyası və Məmlük sultanlığı arasında Anadolu uğrunda mübarizə kəskinləşmişdir. Məmlük sultanı Seyfəddin Xoşqədəm Məlik Arslan bəyin Osmanlılarla açıq-aşkar əlaqələrindən qəzəblənmişdir. Məlik Arslan bəyin qardaşı Şahbudaq bəy Məmlük dövlətində olan zaman kömək axtarmış və Zülqədəroğulları bəyliyinin taxtını ələ keçirmək istəmişdir. O, Məmlükləri Məlik Arslan bəyə qarşı qoymaq üçün hər hansı bəhanədən istifadə etmişdir. Nəticədə, Məmlüklər Məlik Arslan bəyin Osmanlı sultanının hakimiyyəti altına keçmək istədiyindən şübhələnməyə başlamışdır. Şahbudaq bəy sultanı Məlik Arslan bəyin qətlini sifariş etməyə təşviq etmişdir. Xoşqədəm Qahirədən şimala bir fədai göndərmişdir.^[21] Məlik Arslan bəy 1465-ci ilin oktyabrında, Əlbistanda^[2] cümə namazı zamanı məsciddə qətlə yetirilmişdir.^[22]

Osmanlı yazıçısı Əhməd Arifi paşa və sonradan İsmayıl Haqqı Uzunçarşılı kimi tarixçilər səhvən onun ölüm yerini Qahirə kimi qeyd etmişdilər. Onların yazdıqlarına görə, o, Uzun Həsənə qarşı Məmlüklərdən kömək istəyən zaman öldürülmüşdür.^[23] Besim Darkota görə, Məlik Arslan bəy Maraş şəhərində yerləşən Ulu məsciddə qətlə yetirilmişdir.^[2] İbn Tağrıberdi Məlik Arslan bəyin qətlini iki dəfə qeyd etmişdir. O, birinci qeydində cinayətkarın adını çəkməyi zəruri hesab etməmiş, başqa bir yerdə isə şayiələrə görə qatilin Xoşqədəm tərəfindən Əlbistana göndərildiyini bildirmişdir. Əbdülbəsit Malati və İbn İyas Məlik Arslan bəyin sultanın əmri ilə qətlə yetirildiyini qeyd etmişdir.^[24][25]

Məlik Arslan bəyin ölümü onun qardaşları tərəfindən idarə olunan iki fraksiya arasında toqquşmaya səbəb olmuşdur. Münaqişə Məmlüklər tərəfindən dəstəklənən Şahbudaq bəy ilə II Mehmeddən vasitəçilik istəyən Şahsuvar bəy arasında baş tutmuşdur.^[22] Şahbudaq bəy bu münaqişədə qalib gəlmiş və taxta çıxmışdır. Onun Məmlüklər tərəfindən təyin edilməsi əvvəlcə Zülqədəroğulları bəyliyinin sərdarları tərəfindən qəbul edilməmişdir. Məlik Arslan bəyin ən azı iki oğlu olduğu məlumdur.^[2] Onlardan biri olan Qılınc Arslan sonradan Uzun Həsənin xidmətinə girmiş və Təbrizdə məskunlaşmışdır.^[26] Qılınc Arslan 1472-ci ildə Ağqoyunluların dəstəyi ilə Şahbudaq bəyi devirmək üçün sui-qəsd təşkil etmişdir, lakin Ağqoyunlular dövlətinin 1473-cü ildə Otluqbeli döyüşü ilə sürətlənən süqutu bunu önləmişdir.^[27] Məlik Arslan bəyin digər oğlu Alp Arslan 1500-cü ildə Osmanlı dövlətində sancaqbəyi kimi xidmət etmişdir.^[28]

• Venzke, Margaret L. Dulkadir // Encyclopaedia of Islam (III). 2017. doi:10.1163/1573-3912_ei3_COM_27743. ISSN 1873-9830.
• Yinanç, Refet. Dulkadir Beyliği [Dulkadir Principality] (türk). Ankara: Turkish Historical Society Press. 1989. ISBN 9751601711. OCLC 21676736.
• Alıç, Samet. "Memlûkler Tarafından Katledilen Dulkadir Emirleri" [The Dulkadir's Emirs Killed by the Mamluks]. The Journal of Selcuk University Social Sciences Institute (türk) (43). 2020: 83–94. İstifadə tarixi: 19 March 2023.
• Har-El, Shai. Struggle for Domination in the Middle East: The Ottoman-Mamluk War, 1485-91. E.J. Brill. 1995. ISBN 9004101802. İstifadə tarixi: 19 March 2023.
• Kaya, Abdullah. "Dulkadirli Beyliği'nin Eratnalılar ile Münasebetleri" [Relations between Dulkadirli Beylik and the Eretnids]. Mustafa Kemal University Journal of Graduate School of Social Sciences (türk). 11 (25). 2014: 81–97. İstifadə tarixi: 20 March 2023.
• Oberling, Pierre. Ḏu'l-Qadr // Yarshater, Ehsan (redaktor). Encyclopædia Iranica, Volume VII/6: Drugs–Ebn al-Aṯir. London and New York: Routledge & Kegan Paul. 1995. 573–574. ISBN 978-1-56859-024-0.
• Ayaz F. Yahya. Memlük Tarihçilerine Göre Dulkadiroğlu Şahsuvar Bey İsyanı // TTK Belleten (türk) (279 Ağustos). An.: Türk Tarih Kurumu. 2013. 403—443. ISSN 2791-6472.
• Solak K. İbn Tagriberdi'nin "En-Nucûm Ez-Zâhire" Adlı Eserinde Geçen Dulkadiroğulları Beyliği İle İlgili Kayıtlar II // Tarih İncelemeleri Dergisi . 27 (türk) (2). Bornova/İzmir: Ege Üniversitesi. 2012. 577—605. ISSN 2687-2072.
• Sumer F. Karaman-Oghullari. Encyclopaedia of Islam, New Edition. IV. Leiden: E.J. Brill. 1997. 619–625.
• Sinclair, Thomas Alan. Eastern Turkey An Architectural and Archaeological Survey. II. Pindar Press. 1987.
• Öztuna, Yılmaz. Devletler ve hanedanlar: Türkiye (1074-1990) (türk). Ministry of Culture. 2005. ISBN 9751704693. OCLC 949531568.
• Redford, Scott. Byzantium and the Islamic World, 1261–1557 // Evans, Helen C. (redaktor). Byzantium Faith And Power 1261–1557. New Haven: Yale University Press. 2004. 389–397. ISBN 0-300-10278-X. OCLC 54082338.
• Singer, Amy. "Enter, Riding on an Elephant: How to Approach Early Ottoman Edirne". Journal of the Ottoman and Turkish Studies Association. Indiana University Press. 3 (1). May 2016: 89–109. doi:10.2979/jottturstuass.3.1.06. ISSN 2376-0702.
• Stavrides T. The Sultan of vezirs: the life and times of the Ottoman Grand Vezir Mahmud Pasha Angelović (1453—1474). Leiden: BRILL. 2001. ISBN 90-04-12106-4.