Bolluq bayramı

Qədim türklərdə gecə və gündüzün bərabər olduğu gün kosmik tarazlığın və təbiət dövranının simvolu idi, payız ekinoksu, yer-göy balansının bərpa olunduğu bir dövr kimi qəbul edilirdi. Qədim türklər bu günü torpağa təşəkkür və qışa hazırlıq mərasimi kimi qeyd edirdilər. Bu gün yer və göy arasında harmoniya bərpa olunur, Tanrı Ülgen və Yer-Su ruhlarına dualar edilir. Qədim türk xalqları torpağın məhsuldarlığına təşəkkür etmək üçün bu günə xüsusi önəm verirdilər^[1].

Rəsmi bayram olmasa da, türk xalqlarının yaşadığı bəzi bölgələrdə payız şənlikləri və məhsul bayramları bu tarixə yaxın keçirilir.

Altaylılarda bu gün od ətrafında toplaşma, dualar, qurban mərasimləri və şənliklər keçirilər. Yakutlar arasında payız duaları və ailevi süfrə mərasimləri ilə bolluq qeyd olunur, alq musiqisi və dualar oxunur, yemək paylaşımı edilir. Sibirlilər arasında payızın gəlişi ilə bağlı mərasimlər mövcuddur. Bu zaman xalq musiqisi, dualar və yemək paylaşımı əsas rol oynayır^[2].

Türk dastanlarında ekinoks dövrü yenilənmə, qəhrəmanlıq və qaranlıqla mübarizə simvolu kimi yer alır; bu bayramlar qışa keçid və məhsulun son mərhələsi kimi qəbul edilir^[3].

Zərdüştlükdə Mihrican bayramı payız ekinoksuna yaxın — sentyabrın sonu və ya oktyabrın əvvəli — qeyd olunur^[4].

Qədim İran və Azərbaycan ərazilərində Mihrican bayramı zamanı insanlar rəngli geyimlər, meyvə və məhsul süfrələri, dualar və şənliklər təşkil edirdilər. Bu bayram Novruz bayramı qədər əhəmiyyətli sayılırdı və şahlar (xüsusən də Şah Abbas I) tərəfindən rəsmi şəkildə qeyd olunurdu^[5]. Mihrican həm bolluq, həm də tarazlıq və ədalət simvoludur^[6].

Qədim İran və Azərbaycan ərazilərində bu Bayram zamanı insanlar rəngli geyimlər geyinib, meyvə və məhsul süfrələri düzür, dualar və şənliklər təşkil ediblər^[7].

Bu bayram UNESCO tərəfindən qeyri-maddi mədəni irs kimi tanınıb^[8].

İran və Tacikistanda Mehregan mədəniyyət festivalları, rəqs və musiqi tədbirləri, sənətkarlıq sərgiləri ilə qeyd olunur. Bayram həm də azadlıq, sevgi və xalq birliyi ideyalarını simvolizə edir^[9].

Azərbaycanda bolluq və məhsuldarlıqla bağlı mərasimlər əsasən kənd təsərrüfatı ilə bağlı olan bölgələrdə payız aylarında keçirilir. Bu mərasimlər rəsmi bayram statusu daşımasa da, xalq arasında bolluq, məhsul yığımı və torpağa təşəkkür ifadəsi kimi qeyd olunur.

Azərbaycanda da bolluq mərasimləri qədim türk inanclarına və zərdüştçülük dövrünə qədər uzanır^[10]. Bu bayramın kökləri qədim agrar inanclara, təbiətə ibadət ənənələrinə və mövsümi rituallara dayanır. Bolluq bayramı təbiətin insanlara bəxş etdiyi nemətlərə təşəkkür xarakteri daşıyır və bu münasibətlə müxtəlif mərasimlər, şənliklər, qurbanlar və dualar həyata keçirilir.

Novruz bayramı kimi rəsmi bayramlar bolluq və yenilənmə ilə əlaqələndirilsə də, payızda məhsul yığımı ilə bağlı yerli mərasimlər daha çox kəndlərdə müşahidə olunur. Bəzi tədqiqatçılar Azərbaycandakı Bolluq bayramının izlərini Zərdüştçü Mihrican bayramı ilə, bəziləri isə Altay və Sibir türklərinin məhsul ayinləri ilə əlaqələndirirlər.

Azərbaycanın kənd yerlərində bu bayram daha çox "Payız bayramı", "Məhsul bayramı", bəzi bölgələrdə isə "Təntənəli süfrə" kimi adlarla tanınır^[11].

Bu mərasimlərdə əsas məqsəd torpağın verdiyi nemətlərə təşəkkür etmək və gələcək məhsul üçün dua etməkdir.

Sovet dövründə bu bayram rəsmi şəkildə "Məhsul bayramı" kimi qeyd olunurdu və təbliğ olunurdu. Bu gün isə bəzi bölgələrdə kəndlər səviyyəsində folklor tədbirləri, mədəniyyət festivalları, kənd təsərrüfatı yarmarkaları formatında keçirilir.

Məhsul bayramları: Xüsusilə üzüm, nar, alma və digər payız meyvələrinin yığımından sonra keçirilir.

Ənənəvi olaraq məhsul yığımı başa çatdıqdan sonra kəndlilər bir yerə toplaşaraq:

• bolluq süfrəsi açır,
• əkin-biçin işlərində iştirak edənlərə təşəkkür edilir,
• il ərzində dünyasını dəyişənlər yad olunur,
• bəzi yerlərdə qurban kəsilir,
• xalq mahnıları oxunur, oyunlar və rəqslər təşkil olunur.

Nar bayramı: Quba və Göyçay bölgələrində nar məhsulunun yığımı ilə əlaqədar keçirilən tədbirlər bolluq bayramı kimi qəbul edilir.

Üzüm yığımı şənlikləri: Şamaxı və Gəncə bölgələrində üzüm bağlarında məhsul yığımı zamanı təşkil olunan tədbirlər.

Mövsüm ayinləri və bolluq mərasimləri aşağıdakılardır:

• sentyabrın sonları, məhsul yığımının yekunlaşdığı dövrə düşdüyü üçün bəzi bölgələrdə məhsul bayramı və ya bolluq süfrələri təşkil olunurdu;
• bu mərasimlərdə təbiətə təşəkkür, qurban, xalq oyunları, dua və niyyətlər yer alırdı;
• bu ənənələr rəsmi bayram kimi deyil, yerli mərasimlər şəklində mövcud olmuşdur.

Əkinçi və heyvandarlıqla bağlı mərasimlər aşağıdakılardır:

• payız bərabərliyi dövrü həm də heyvanların qışlamaya hazırlanması, taxılın anbarda saxlanması və torpağın son becərilməsi mərhələsidir;
• bu dövrdə bəzən niyyət gecələri, ailəvi yığıncaqlar keçirilirdi;
• bu mərasimlərdə qədimdən bəri mövcud olan təbiət kultları (günəş, ay, torpaq) ilə bağlı dualar edilirdi.
• Simvolika və adətlər

Payız bolluq mərasimlərində bolluq rəmzi olan meyvələr, çörək, buğda və digər məhsullar nümayiş olunur.

Xalq oyunları, musiqi və rəqslərlə müşayiət olunan tədbirlərdə kənd camaatı bir araya gəlir. Qadınlar tərəfindən bişirilən ənənəvi yeməklər süfrəyə düzülür və paylaşılır.

Eyni zamanda simvollara aiddir^[12]:

• taxıl başağı, buğda, çörək, meyvə səbətləri bolluq simvolu sayılır;
• süfrədə məhsulun hər növündən olması vacib hesab edilir;
• bəzi yerlərdə uşaqlara bolluq niyyəti ilə gəvər (qovrulmuş buğda) paylanır;
• qocalar "nə qədər süfrədə nemət çox olsa, gələn il bir o qədər bərəkətli olar" deyirlər.

Göyçayda keçirilən Nar bayramı bolluq bayramı kimi geniş tanınır. Bu festivalda nar məhsulları, sənətkarlıq nümunələri və folklor təqdim olunur. Həmin nar bayramı 16.12.2020-ci ildə UNOSCO tərəfindən Bəşəriyyətin Qeyri-Maddi Mədəni İrsi üzrə Reprezentativ Siyahısına daxil edilib^[13].

Müasir Azərbaycanda payız gecə-gündüz bərabərliyinin müxtəlif şəhərlərdə müxtəlif formada qeyd nümunələri var, məslən Bakı Caz Festivalı, qastronomiya festivalları və s.^[14].