Məhəmmədbağır xan Səidüssəltənə

Məhəmmədbağır xan Səidüssəltənə Nasirəddin şah Qacarın hakimiyyətinin son dövrlərində Qəzvinin hakimi olmuşdu. 1892-ci ildən 1893-cü ilədək Qəzvində karvansara tikdirmişdi.

Məhəmmədbağır xan Səidüssəltənə Məşrutə hərəkatı dönəmində Zəncanın hakimi idi.

Mirzə Mehdi xan Kaşı 1899-cu ildən 1902-ci ilə qədər Xəmsəyə hakim olmuşdu. 1899-cu ildə bir cinayətkar Axund Molla Qurbanəlinin (?-1911) evinə sığınmış və hakim onun yaxalanmasına əmr etmiş, dövlət adamları Axundun evinə girib və onun tərəfdaları ilə üzbəüz olub döyüşmüşlər. Zəncanlılar bu işə etiraz edib, hakimiyyətə qarşı üsyan edib bəzi dövlət binalarına ziyanlar vurmuşlar. Nəhayət, hakim Axundun evinə gedib bu üsyanı yatırtmışdır.

1902-ci ildən 1906-cı ilədək təbrizli Mirzə Saleh xan Asəfəddövlə Xəmsəyə hakim olmuşdu. Elə bu zamanda Darab mirzə Qacar rusların dəstəyilə müstəqil hakimiyyət amacıyla Zəncanda qiyam qaldıraraq mərkəzi hökumətə qarşı döyüşlər aparıb, nəhayət məğlub olub, rus ərazılərinə qaçmışdı.

Bu dövrlərdə Zəncan şəhərində Maarif əncüməni və Məhəmmədiyyə məktəbi yaranmışdı.

Bu qiyamdan sonra Xəmsə iki il valisiz və qarışıqlıqa məruz qalır.

Məşrutə qələbə çalandan sonra inqilabçılar arasında bu hərəkatdan və onun əsas hədəflərindən vahid anlayış olmadığına görə islahatçılar iki müxalif hissəyə bölündülər. Bu ixtilaflar İranın dini rəhbərləri ortasında məşrutəçi və məşruəçi adıla təzahür etdi. Biz tarixi faktlara əsasən Zəncan dini rəhbərləri arasında bir-birinə qarşı mövqeyi məşrutə və məşruə tərəfdarları adı ilə görə bilirik. Məşrutə cəbhəsində mübarizə aparan dini rəhbərlərin tanınmış şəxsiyyətləri Zəncanlı Mirzə Əbdürrəhim Füqahəti, Molla İbrahim, Mirzə Əbulməkarim, Seyid Məhəmməd, Mirzə Yəhya Müctehidi Nəbəi, Nizaməddin Hüseyni, Hidəcli Şeyx Qulamrza, Düəsbli Şeyx Əhməd, Tarımlı Şeyx Cavad və Tehranda yaşayan dini rəhbərlərdən, Mirzə İbrahim Qari, Rza şah zamanı ilk müəssisan məclisində Zəncanın nümayəndəsi olan Zəncanli Seyid Məhəmməddən ibarətdir. Əlbəttə, Zəncan və İranda məşrutəçilərin başçılıarından sayılan Şeyx İbrahim Zəncani bu mollaların öncülüdür.

1906-cı il oktyabrın 17-də ilk milli məclis işini başladı. Eyni zamanda Zəncanda Siniflər əncümənindən sonra II mədəni təşkilat yəni Şəhər əncüməni təsis olaraq iki nəfər deputat seçildi. Seçilən nümayəndələr 4 aydan sonra Tehrana gedib və məclisdə etibarnamələri təsdiq olundu. Məclis təşkil taparaq, istibdadın hamisi olan Zəfərüssəltənə Zəncana hakim təyin olunmuşdu. O, inqilaba zidd olduğuna görə Zəncan əncüməni milli məclisdən onun işdən çıxarılmasını tələb etmişdi. Bu macərada şəhərin bazar və bütün mağazaları bağlanmış və nəhayət Səidüssəltənə onun yerinə Zəncana vali olmuşdu. Likin yeni vali də diktator olduğuna görə xalqla üzbəüz dayanmışdı.

Məhəmmədbağır xan Səidüssəltənə zamanı Zəncan əyaləti İranın çox yerləri kimi qıtlıq vəziyyətində idi. Bu durumda Axund Molla Qurbanəli Zəncani tərəfdarları bir gün şəhərdən eşiyə taxıl aparmağ istəyirlər. Lakin dövlət məmurları bu işə mane olurlar. Taxıl aparan şəxslər Axundun evinə sığınıb, canlarını qurtarmaq istəyirlər. Dövlət məmurları onları yaxalayıb, cəzalandırmaq üçün Axundun evində daxil olurlar. Onun evi bəst sayıldığından bu iş Axundun etirazına, Zəncan əhalisinin kütləvi aksiyasına, şahsevənlərin şəhərə yürüş etməsinə səbəb olur. Dövlət məmurlarıyla Axund tərəfdarları arasında gedən vuruşma nəticəsində vali Səidüssəltənə yaralanmış və aldığı yara səbəbiylə həyatını dəyişmişdi.

• Ənvər Çingizoğlu, Məşrutə ensiklopediyası, Bakı, 2011. 624 səh.