Məhəmməd Olcaytunun Bakıya səfəri

XIV əsrin əvvəllərində Şirvanşahlar dövləti və ona daxil olan Bakı şəhəri Elxanilər imperiyasının tərkibində idi. Monqol hakimiyyəti dövründə Şirvanda iqtisadi vəziyyət çətin idi.^[2] Ağır vergilərin qoyulması və alınan verginin təkrar alınması, Qızıl Orda ilə müharibə iqtisadi vəziyyəti pisləşdirir, əhalinin dağlarda, meşələrdə gizlənməsinə, tapılanda isə qılıncdan keçirilməsinə gətirib çıxarırdı.^[1]

Bu dövrdə Şirvanda vəziyyətin pis olmasını sübut edən mənbələrdən biri Qədim Bakının (İçərişəhər) Cümə məscidindəki kitabədir. Bu kitabəyə görə, Məhəmməd Olcaytu (h.i. 1304–1316) öz yarlığı (fərmanı) ilə bakılıları müxtəlif vergilərdən azad etmişdir.^[2] Vergilərdən azad edilmə ola bilsin ki, elə Olcaytunun Bakıya səfəri dövrü baş vermişdir.^[1] Olcaytunun yarlığı nə zaman verdiyi dəqiq bilinməsə də, Bakıya gəlməsi tarixi mənbələr tərəfindən təsdiqlənir. Ehtimal edilir ki, 1309-cu ildə Arrandan qayıdanda Gülüstanda dayanması ilə əlaqəlidir. Kitabədəki mətn yarlığın tam hissəsi yox, qısaldılmış hissədir, ancaq kitabədə monqol yarlıqlarında olduğu kimi, hökmdardan üçüncü şəxsdə yox, birinci şəxsdə danışılır.^[1]

Neft quyuları Elxanilər dövründə yerli sahibkarlardan götürülərək icarəyə verilmişdi. Bunun nəticəsi olaraq, icarədarlar mədənləri və orada işləməyə təhkim olunmuş rəiyyəti vəhşi bir şəkildə istismar edirdilər. Beləliklə, neft mədənlərinin məhsuldar qüvvəsi pis vəziyyətə düşmüş, bu da neft hasilatına təsir etmişdir. Olcaytunun yarlığı buna görə də Bakını neft vergisindən azad edirdi. Məqsəd Bakının və Şirvanın məhsuldar qüvvələrini dirçəltmək idi.^[4]

Məhəmməd ibn Mahmud "Nəfais əl-fünun" əsərində sultan Məhəmməd Olcaytunun Bakıda bir dərvişlə qarşılaşmasını belə təsvir edir: "Dərvişlərdən biri Bakı hüdudlarında özünə bir neft quyusu qazır. Ondan götürdüyü gəlirlə həyatını təmin edir və yanına gələn qonaqlarını yedirib-içirirdi. Bir dəfə sultan Bakıya gələndə dərviş öz adəti üzrə onun yanına yollanır. Sultan ona hədiyyə vermək istəyir, lakin dərviş hədiyyədən bu səbəbdən imtina edir: "Gəlirimlə təmin olunduğumdan, artığına ehtiyac yoxdur". Onun cavabı sultanın xoşuna gəlir. Dərvişin gəlirinin həcmini öyrənən sultan etiraf edir: "…gerçəkdən hökmdarlıq sənə məxsusdur…""^[1]

İçərişəhərin Cümə məscidindəki kitabə XIV əsrin başlanğıc dövrünə aiddir. Kitabədə Elxani hökmdarı Məhəmməd Olcaytunun (h.i. 1304–1316) Bakının və Şirvanın aşağı təbəqəsindən bir sıra ağır vergilərin alınmaması ilə bağlı fərmanı (yarlıq) qeyd edilmişdir. Həm Qazan xanın islahatları, həm də Olcaytunun vergilərin ləğvi ilə bağlı qərarı və digər tədbirlər nəticəsində Şirvanşahlar dövlətinin təsərrüfat baxımından vəziyyəti düzəlmişdir.^[2] Olcaytunun yarlığının əsas məqsədi iqtisadiyyat və ticarət baxımından vacib olan Bakı şəhəri və bölgəsinin vəziyyətinin düzəldilməsi idi.^[5] Yarlıq mətnində həm də Bakıda mövcud olmuş divan xatırlanır. XIII–XIV əsrlərdə Bakıda vəzirlər divanı (divan əl-vüzəra) mövcud idi.^[6]

Kitabə farsca 4 sətirdən ibarətdir:

• Pak, cəlallı və uca allah islam padişahının, kainatın dördə birinin hökmdarı olan sultanın ömrünü uzun etsin
• bütün xalqların itaət etdiyi böyük və uca kaan. Ərəbin və Əcəmin hökmdarı Xudabəndə Məhəmməd Olcaytu, qoy Allah onun hakimiyyətini əbədi etsin!
• dünya fatehinin yarlık fərmayişinə görə, şəhərin və vilayətin rəiyyətindən kupçur və sarani, nefti, ürfi (vergiləri) götürülür…
• …Bakuyənin Divanından götürülür və qiyamət gününə qədər bunun (hökmün) mənasına zidd hərəkət edənlərə Allahın lənəti gəlsin!^[1]

Kitabədə qeyd edilən və monqol termini olan qopçur oturaq və köçəri maldarlardan 1% həcmində alınan vergi idi. Düzgün şəkildə yığılmadığı üçün xalqa əziyyət verirdi. Səranə vergisi can vergisi idi, aşağı təbəqədən (oturaq əhali) alınırdı, vergi verənin müsəlman olub-olmamasının əhəmiyyəti yox idi, dinindən asılı olmayaraq yığılırdı. Səranə vergisi monqol işğalından sonra tətbiq edilmişdi. Neft vergisinin neft quyusu olan sahibkarlardan alındığı düşünülür. Ürf isə şəriətdə nəzərdə tutulmayan vergilər kimi başa düşülə bilər.^[4]

XIV əsrdə yaşamış Azərbaycan şairi Nəsir Bakuvi Bakını vergilərdən azad edən və abadlaşdırılması üçün fərmanlar verən Məhəmməd Olcaytu üçün Azərbaycan dilində müxəmməs yazmışdır.^[7] 55 beytlik müxəmməs 1306–1310-cu illər arasında yazılmışdır. Əsərdə Olcaytunun Bakıya gəlməsi və burada gördüyü idarəçilik tədbirləri təsvir edilir:^[7][3]

• Qafqaz və tarixi Azərbaycan ərazisində monqol–türk əlaqələri
• III Aleksandrın Bakıya səfəri

• Sara Aşurbəyli. Şirvanşahlar dövləti. Bakı, "Avrasiya press", 2006, 416 səh.
• Sara Aşurbəyli. Bakı şəhərinin tarixi. Bakı, "Apostrof", 2009, 380 səh.