Məhəmməd Məsum İsfahani

Məhəmməd Məsumun doğum və ölüm tarixləri dəqiq məlum deyil. Mövcud məlumatlar onun 1590-cı illərin sonlarında anadan olduğunu göstərir. İranşünas alim Kiyumərs Qərəqlu onun doğum tarixini təq. 1597 olaraq göstərir.^[1] İsfahan şəhərində anadan olmuşdur. O, torpaq sahibi və dövlət işlərində çalışan bir ailəyə mənsub idi. Bu ailə Şah I İsmayılın (1501-1524) dövründə doqquz il sədrəzəm vəzifəsində işləmiş Mirzə Şah Hüseynin (ö. 1523) nəslindən və qohumlarından ibarət idi. Məhəmməd Məsum İsfahaninin atası Xacə Əli-Şah olmuşdur. Məhəmməd Məsum əvvəlcə atası Əli-Şahın yanında katiblik sənətində təcrübə toplamışdır. Gənc yaşlarında o, fars və ərəb dillərində yazılmış böyük salnamələr və rəvayət xarakterli mənbələrin oxunmasına böyük maraq göstərmişdir. Məhəmməd Məsum ilk dəfə Səfəvi sarayına 30 yaşında daxil olmuşdur.^[1]

Məhəmməd Məsum Gəncədə, Şah II Abbasın (1642-1666) hakimiyyətinin ilk illərində vəfat etmişdir. Qərəqlunun verdiyi məlumata görə, onun vəfat tarixi təqribən təq. 1647-ci ilə təsadüf edir.^[1]

XVI–XVII əsrlər fars tarixşünaslığına aid olan əsərlər sırasında Məhəmməd Məsum ibn Xocəgi İsfahaninin az tanınan “Xülasət əs-siyər” (“Tərcümeyi-halların xülasəsi”) adlı əsəri də yer alır. Bu əsər Şah I Abbasın varisi – I Səfinin (1629–1642) hakimiyyətinə həsr olunmuşdur. Bu əsər hazırkı dövrə qədər I Səfinin bütün hakimiyyət illərini tam şəkildə əhatə edən və məhz onun sifarişi ilə tərtib olunmuş yeganə tanınmış mənbədir.

Əsərdə Səfəvi dövlətinin tarixində dönüş nöqtəsi təşkil edən bir mərhələdən bəhs edilir və həmin mərhələdə dövlətin gücünün zəifləməsinin ilk nəzərəçarpacaq əlamətləri əks olunur. Bu əsərin dəyərini artıran daha bir mühüm cəhət ondan ibarətdir ki, müəllif – I Səfinin saray tarixçisi – təsvir olunan hadisələrin həm şahidi, həm də iştirakçısı olmuşdur. Onun verdiyi məlumatlar həm orijinallığı, həm də etibarlılığı ilə seçilir.

Məhəmməd Məsum bu əsərində I Səfinin daxili və xarici siyasətini dərk etmək baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edən bir sıra tarixi hadisələri qeydə almağa nail olmuşdur. O, XVII əsrin 30-cu illərində Səfəvi dövlətində artıq özünü büruzə verməyə başlayan durğunluğun əlamətlərini də əks etdirə bilmişdir.^[2]

Məhəmməd Məsuma aid olan “Xülasət əs-siyər” əsəri XIX əsrin ortalarında B.A. Dorn tərəfindən Şərqşünaslara məlum edilmişdir. B.A. Dorn əsəri ilk dəfə Sankt-Peterburqda (indiki Rusiya Elmlər Akademiyasının Şərq Əlyazmaları İnstitutunda saxlanılan əlyazma) nəşr etmiş və onu “Əsərlərin xülasəsi” adlandırmışdı. Əsərin digər bir nüsxəsi isə M.Ə.Səidov tərəfindən Leypsiqdə (Almaniya) aşkar edilmişdir.^[2]