Məhəmməd Bağır Xalxali

"Xalxali" nisbəsi ilə tanınan və qəzəllərində "Bağır" təxəllüsündən istifadə edən Məhəmməd Bağır Xalxalinin həyatı haqqında məlumatlar olduqca azdır. Professor Hüseyn Məhəmmədzadə Sədiq (Düzgün) onun atasının Molla Heydər, babasının isə Molla Əhməd olduğunu və hər ikisinin dövrünün tanınmış din xadimləri sırasında yer aldığını bildirir.

Doğum yeri məsələsində ilk diqqət çəkən mənbələrdən biri Firidun bəy Köçərlidir. O, Xalxalinin təxəllüsünə əsaslanaraq onun Təbriz yaxınlığında yerləşən Xalxal bölgəsində doğulduğunu ehtimal edir.^[1] Məhəmmədəli Tərbiyət isə daha konkret yer göstərərək şairin Xalxal qəzasının Qarabulaq kəndində anadan olduğunu qeyd edir. Bu məlumatı sonradan Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası və Feyzulla Qasımzadə tərəfindən də təsdiqlənmişdir. Lakin Hüseyn Düzgün tərəfindən təqdim edilən və daha fərqli mənbəyə əsaslanan bir versiyaya görə, Xalxali əslində Şeyxdərabad adlı bir kənddə doğulmuş, lakin on yaşlarında olarkən ailəsi ilə birlikdə Qarabulaq kəndinə köçmüşdür. Düzgün bu məlumatı Xalxalidən sonra yaşamış Abdürrəzzaq Bəhməninin məktubuna istinadən vermişdir. Hətta bəzi mənbələrdə Xalxalinin Yuxarı Əndəri kəndində doğulduğu da qeyd olunmuşdur.^[2][3]

Şairin doğum tarixi də müxtəlif şəkildə göstərilir. Ən çox istinad edilən mənbə olan Abdürrəzzaq Bəhməni, Xalxalinin oğullarından aldığı məlumata əsaslanaraq onun hicri 1250-ci ildə, yəni 1834–35-ci illərdə anadan olduğunu bildirir. Lakin Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası bu tarixi daha erkənə – 1823-cü ilə qədər geri aparır.^[2]

Xalxali ilk təhsilini atasından almış, sonradan Zəncanda Molla Amadi və Qəzvində Molla Əli Zəncanidən dərs almışdır. Düzgünün fikrincə, ikinci müəllimi olan Molla Əli Xalxalinin dünyagörüşünün formalaşmasında xüsusilə mühüm rol oynamışdır. Atasının vəfatından sonra Xalxali doğma bölgəyə – Xalxala dönərək məktəb açmış və burada həm müəllimliklə, həm də şəriət hakimi kimi fəaliyyətlə məşğul olmuşdur.^[2][4]

Onun tərcümeyi-halına dair əsas ilkin mənbə hesab edilən bacısı oğlu İbrahim Təvəkkülinin Xalxalinin divanına yazdığı müqəddiməyə görə, şair şah və əyan çevrəsinə tərifnamə yazmırdı. Buna baxmayaraq, Nəsrəddin şah tərəfindən təltif edilmiş, fəxri fərman və xələt almışdır.^[1]

Xalxalinin ölüm tarixi də mənbələrdə müxtəlif illərlə göstərilir. Məhəmməd Əli Müdərris "Reyhanətül-ədəb" ensiklopedik əsərinin II cildində yenə İbrahim Təvəkkülinin məlumatlarına əsaslanaraq Xalxalinin 1316-cı ilin 14 şəvvalında (müsəlman qəməri təqvimi ilə) şənbə günü vəfat etdiyini qeyd edir. Hüseyn Düzgün də onun hicri 1316-cı ildə, yəni 1898–99-cu illərdə vəfat etdiyini yazır. Digər mənbələr isə onun ölüm tarixini 1893–1901-ci illər arasında fərqli şəkildə qeyd edirlər.^[5] Təvəkküli onun 72 yaşında, Müzəffərəddin şah dövründə vəfat etdiyini bildirir.^[2]

Xalxalinin poeziyası iki əsas istiqamətdə – satirik və lirik üslubda inkişaf etmişdir. Onun yaradıcılığında xalqçılıq, sadəlik, aydın fikir, həyat hadisələrinin fəlsəfi və mənəvi dərki ön plandadır. Zülmə, cəhalətə, feodal-patriarxal mühitin mənfi təsirlərinə qarşı tənqidi münasibəti, eyni zamanda məişət və ailədaxili məsələlərə toxunması onun satirik poeziyasını zənginləşdirir.^[4][6]

Xalxalinin ərəb və fars dillərində divanları olduğu və "Sələbiyyə"dən başqa bir neçə türk dilində dastanının (məsnəvisinin) də mövcud olduğu iddia edilsə də, bunlar hələlik aşkar edilməmişdir.^[7]

F. Köçərli öz "Azərbaycan ədəbiyyatı" əsərində Xalxalinin yalnız "Sələbiyyə" poemasını təhlil edir və şairin digər əsərlərindən xəbərsiz olduğunu bildirir. Əsərin əbcəd hesabı ilə yazılma tarixindən yola çıxaraq, o, bu təhlili yazdığı vaxt şairin hələ sağ olduğunu ehtimal edir.^[8]

F. Qasımzadə "XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi" (Bakı, 1951) əsərində Xalxalinin şagirdi Bixudiyə istinad edərək onun üç dildə – Azərbaycan, fars və ərəb dillərində – yazdığını və yalnız Azərbaycan türkcəsindəki divanının günümüzə gəlib çatdığını bildirir. Bu divan 1319-cu (1940) ildə İbrahim Təvəkküli tərəfindən nəşr edilmiş və "Sələbiyyə" ilə yanaşı 30-a yaxın qəzəl və farsca və azərbaycanca iyirmiyə yaxın müəmmaları, cinasları, bir neçə kiçik saqinaməsi, məsnəvisi və başqa müxtəlif şeirləri daxil edilmişdir.^[9][10]

Düzgün iddialara baxmayaraq, Xalxalinin yalnız "Sələbiyyə", farsca iki beyt və bir neçə türk dilində qəzəlindən başqa heç bir yazılı əsərinə rast gəlmədiyini bildirir . Bəzi mənbələrdə isə Xalxalinin türk dilində yazdığı "Divan"ın 1940-cı ildə Təbrizdə nəşr olunduğu qeyd edilir.^[2]

Xalq yazıçısı Mirzə İbrahimov Xalxalinin sənətkarlığını yüksək dəyərləndirərək onun bir lirik qəzəl ustası kimi fəaliyyətinə "Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı antologiyası"nın I cildinə yazdığı ön sözdə xüsusi yer ayırır. O qeyd edir ki, Xalxalinin lirikasında klassik qəzəl janrına xas olan fikir və mövzular, poetik obrazlar və bədii ifadə vasitələri ilə yanaşı, müəllif yeni motivlər də təqdim edir. İbrahimov bu barədə yazır:^[11]

"… o, bu motivləri təkrar etmir, onların bədii inikasında özünəməxsus formalar, ifadələr və obrazlar tapır".

Bununla belə, Mirzə İbrahimovun fikrincə, Xalxalinin ədəbi irsində əsas yeri tutan və onu dövrünün Şükuhi, Hidəci, Sərraf kimi mütərəqqi fikirli Cənubi Azərbaycan şairləri ilə bir sıraya çıxaran əsər qəzəlləri və digər ənənəvi janrlardakı şeirləri deyil, məhz onun "Sələbiyyə" poemasıdır. Bu poema şairin tanınmasında həlledici rol oynamış, onun ədəbiyyat tariximizdə fərqli mövqeyini müəyyənləşdirmişdir.^[11]

XIX əsrin ikinci yarısında Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatında yeni ictimai-estetik meyillərin formalaşması ilə ədəbiyyat xalq həyatının gündəlik çətinlikləri, sosial haqsızlıqlar, həmçinin cüzi sevincləri və bayram motivləri ilə zənginləşməyə başlamışdır. Xalqın real həyatının, məişət qayğılarının və ictimai təbəddülatlarının bədii mətndə əks olunması bu dövrdə ədəbiyyatın əsas ideya-estetik xəttinə çevrilmişdi.^[11]

Qeyd edilməlidir ki, Xalxali və onun müasirlərinə qədər də sosial ədalətsizlik və xalqın ağır həyat şəraitindən bəhs edən poetik nümunələr mövcud idi. Lakin həmin əsərlərdə bu problemlər daha çox fəlsəfi və dini çalarlarla təqdim olunur, sosial mahiyyət kimi dərindən tədqiq edilmir və mübarizə obyektinə çevrilmirdi.^[12][13]

Məhəmməd Bağır Xalxalinin "Sələbiyyə" poemasında isə ictimai və məişət problemləri birbaşa və realist kontekstdə təsvir olunur. Əsər Şərq poeziyasının klassik ənənələrindən bəhrələnsə də, məzmun və forma baxımından dövrün yeni realist bədii düşüncə tələblərinə cavab verir. Kompozisiya baxımından əsər təmsil (alleqoriya) janrında qurulmuş, əsas süjet xəttini isə tülkünün həyatından bəhs edən 82 hekayət təşkil edir. Süjet xətti boyu müəllif poetik ricətlərə və mövzuyla səsləşən lirik qəzəllərə yer vermişdir ki, bu da əsərin poetik qatını zənginləşdirir.^[2]

"Sələbiyyə"nin mövzusu və süjeti tülkü haqqında nağıl və təmsillərdən götürülmüşdür. Poemada ailədaxili münasibətlər, qadının mövqeyi, tamahkarlıq, yoxsulluq və səbir kimi mövzular da işlənmişdir. Əsərdə yer alan Tülkü, Canavar və Xoruz obrazları ictimai zümrələrin təmsilçiləri olaraq gerçəkliyi bədii şəkildə ifadə edən əsas vasitələrdir. Bu obrazlar vasitəsilə şair feodal cəmiyyətinin zalım hakim təbəqəsini, məzlum və zəif təbəqələri, habelə sosial münasibətlərin təzadlarını dolğun və satirik boyalarla təqdim edir. Poemanın mərkəzi qəhrəmanı tülküdür. Öz ailəsinə münasibətdə şəfqətli, başqalarına qarşı isə bic və hiyləgər olan bu obraz vasitəsilə şair cəmiyyətin ziddiyyətlərini poetik simvollarla təsvir edir.^[14]

Feyzulla Qasımzadəyə görə, "Sələbiyyə"nin süjet quruluşunda tülkü obrazının funksiyası xüsusi diqqət çəkir. Onun fikrincə, tülkü əsərdə həm mənfi, həm müsbət yönləri ilə göstərilərək, ziddiyyətli sosial-təbiət qüvvələrini təcəssüm etdirir. Əsərin əsas gücü isə müəllifin lirik ricətlərində və fəlsəfi təhlillərindədir. Qasımzadə əsərin milli koloritini, xalq həyatı və məişətini əks etdirmə bacarığını yüksək qiymətləndirir. Onun qənaətinə görə, əsər feodalizm quruluşunun tənqidi baxımından əhəmiyyətlidir. Bununla belə, o, Xalxalinin ziddiyyətli mövqelərini də vurğulayır: şair cəmiyyətdəki ədalətsizlikləri açıq göstərir, lakin ona qarşı fəal mübarizə aparmağı deyil, səbir və itaəti təklif edir.^[15]

"Sələbiyyə" poemasında Tülkü nağılı çərçivəsində təsvir olunan Qurd obrazı, feodal İran şahlığı dövründə hökm sürən zülm və qəddar hakimiyyəti simvolizə edir. Qurd, baş kəsməyi adət halına gətirmiş zalım bir hökmdarın təcəssümü kimi təqdim olunur. O, qan tökməyə sonsuz həvəs göstərir və rəhm etmək duyğusundan məhrumdur; düşmənlərinə qarşı sərt və məhvedici davranır.^[16][8]

Firidun bəy Köçərli əsəri təhlil edərkən şairin dilinin səlisliyini və fikirlərinin aydın ifadəsini yüksək qiymətləndirir. O, ilkin baxışda əsərin sadəcə uşaqlar üçün yazılmış sadə bir mətn kimi görünə biləcəyini vurğulayır. Lakin F. Köçərli əsərdə dərin və mənalı sətiraltı məzmunun mövcudluğunu görür. O, Xalxalinin yaradıcılığını məşhur şair Molla Ruminin "Məsnəvi"si ilə müqayisə edir və hər iki müəllifin bənzər ifadə vasitələrindən istifadə etdiklərini göstərir. Belə ki, hər iki şair insanların və ya heyvanların həyatından nümunələr təqdim edərkən, hekayənin sərhədlərini aşaraq həyat hadisələri üzərində fəlsəfi düşüncələrini açıqlayır, öz baxışlarını ifadə edir və nəticələr çıxarırlar. Eyni zamanda, Köçərli hər iki şairin yaradıcılıqları arasında mövcud olan fərqlilikləri də qeyd edir.^[17]

"Sələbiyyə" Azərbaycan poeziyasında alleqorik formada yazılmış ilk realist əsərlərdən biri hesab edilir. Əsər ictimai-məişət hadisələrinin lirik münasibətlərdən üstün tutulduğu yeni bir poetik mərhələnin başlanğıcını göstərir. Əhalinin müxtəlif təbəqələri, onların sosial mənşəyi və həyat tərzi əsərdə canlı və rəngarəng şəkildə əks etdirilmiş, dövrün adət-ənənələri, məişət mənzərələri və əxlaqi kodları incəliklə təsvir olunmuşdur.^[18]

Əsərdəki hadisələrdə konfliktli vəziyyətlər əsas motiv kimi çıxış edir. Əksər hallarda hadisələrin inkişafı güclü və zalım sosial sinfin nümayəndəsinin üstünlüyü ilə nəticələnir. Bu baxımdan əsər həm də dövrün sinfi-ictimai strukturunu tənqidi baxışla ortaya qoyur.^[18]

Şair "Sələbiyyə"nin son fəslində öz şəxsiyyəti barədə qısa məlumat verir. Bu hissədə əsərin yazılma tarixi barədə də ipucları verilir. Şair "Kitab-Sələbiyyə"nin Nəsrəddin şah Qacarın hakimiyyəti dövründə, hicri 1311-ci ildə (təqribən 1893-cü il) qələmə alındığını qeyd edir. Əsərin son beytlərində "Xalxaliyəm" sözünün əbcəd hesabına əsaslanaraq bu tarix təsdiqlənir. Habelə, müəllif öz adını da bu hissədə tam şəkildə təqdim edir: "Məhəmməd Bağiri-Xalxaliyəm mən".^[18]

Müasirlərinin və tədqiqatçılarının məlumatlarına görə, Ağamirzə Məhəmməd Bağır Xalxalinin Azərbaycan dilində bir neçə irihəcmli əsəri, eləcə də azərbaycanca, farsca və ərəbcə şeirləri mövcud olmuşdur. Hazırda isə şairin divanı və "Sələbiyyə" poemasının ərəb qrafikası ilə təxminən səkkiz nəşri, həmçinin Azərbaycanda müxtəlif toplularda çap olunmuş bəzi şeirləri və "Sələbiyyə" poemasından parçalar günümüzə gəlib çıxmışdır.

Azərbaycan EA Əlyazmalar İnstitutunda XVI-1506:5733 şifrəsi ilə saxlanılan divan, 1319-cu ildə (1940) Tehranda nəşr olunmuşdur. Bu əsər ədəbiyyatşünaslıqda "Xalxalinin Azərbaycan dilində divanı" kimi tanınır. Divan əsasən azərbaycanca yazılmış "Sələbiyyə" poemasını, 40-dan çox qəzəli, 11 rübaini, 3 təcnisi və digər müxtəlif şeirləri özündə birləşdirir. Həmçinin, divana şairin farsca yazdığı 34 müəmma daxil edilmişdir. Divanın ümumi həcmi 144 səhifədən ibarətdir. Əsərin əvvəlində bacısı oğlu İbrahim Təvəkkülinin yazdığı müqəddimə yerləşir, ondan sonra farsca, ardınca isə azərbaycanca şeirlər təqdim olunur. 50-ci səhifədən başlayaraq isə "Sələbiyyə" poeması çap edilmişdir.^[19]

"Cənubi Azərbaycan poeziyası antologiyası" və "Cənub ulduzları" toplularında Xalxalinin divanından bəhs edilərək, əsasən şairin azərbaycanca yazdığı şeirlər tədqiq edilmişdir. Həmçinin, kiçik həcmdə olsa da, şairin farsca yazdığı əsərlər də əlçatan olub, onların tədqiqi vasitəsilə şairin yaradıcılığı haqqında əlavə təsəvvürlər formalaşdırmaq mümkündür.^[20]

Qeyd etmək lazımdır ki, Şimali Azərbaycanda "Sələbiyyə" poemasının bütöv mətninin müasir əlifba ilə çapı hələ həyata keçirilməmişdir; yalnız poemadan parçalar və Azərbaycan dilində müxtəlif şeirlər nəşr olunmuşdur. Poemanın ərəb qrafikalı bütün nəşrlərində başlıqlar farsca, mətnin özü isə azərbaycanca yazılıb. Ayrı-ayrı nəşrlərdə başlıqların adı müxtəlif variantlarda yazılıb.^[21]

• Quliyeva, Xuraman. Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. Iki cilddə, I cild (XIX əsr) // Məhəmməd Bağır Xalxali (az.). Baku: Nurlar. 2009. səh. 183.
• XIX əsr Azərbaycan şeiri antologiyası // MƏHƏMMƏD BAĞIR XALXALİ (az.). Baku: Şərq-Qərb. 2005. səh. 189.
• Məmmədov, Kamran. XIX əsr Azərbaycan şeirində satira (az.). Baku: Elm. 1975.
• Köçərli, Firidun bəy. Azərbaycan ədəbiyyatı (az.). 2. Bakı: Elm. 1981. 460.
• Qasımzadə, Feyzulla. XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. Bakı: Elm və təhsil. 2017.

• Məhəmməd Bağır Xalxali