Məhəmməd əş-Şəvkani

Məhəmməd əş-Şəvkani 1759-cu ildə Yəməndə, Səna yaxınlığında, Şəvkan kəndində anadan olmuşdur. "əş-Şəvkani" nisbəsi Şəvkanlı olduğunu göstərir və o, Səhamiyə qəbiləsinə aid bir kənddir. Səhamiyə isə Xavlən qəbilələrindən biri olub, onunla Səna şəhəri arasında bir gündən az bir məsafə vardır.

Şəvkani öz kitabında atasının tərcümeyi-halında deyir:

"Tərcümeyi-halın sahibinin Şəvkana aid edilməsi həqiqi deyildir, çünki onun vətəni və əcdadlarının, qohumlarının vətəni Şəvkanın qərbində yerləşən bir yerdir, bu ikisinin arasında böyük və uzun bir dağ vardır, ona "Hucratu Şəvkan" deyirlər. Bu yerə görə onun ailəsi Şəvkana nisbət edilmişdir."^[1]

Şəvkani öz tərcümeyi-halında atasının əlyazmasından nəql edərək deyir:

"Atasının öz xətti ilə yazdığı yazısında görüldüyü kimi hicri 1173-cü ildə Zilqadə ayının iyirmi səkkizi bazar ertəsi günü gündüz vaxtı doğulmuşdur. Doğulduğu yerin adı daha əvvəl atasının tərcümeyi-halında qeyd olunduğu kimi Hucrətu Şəvkandır."

Buradan onun doğum tarixi haqqında söylənilmiş digər tarixlərin xəta olduğunu anlayırıq. əz-Zirikli onun tərcümeyi-halının əvvəlində hicri 1173-cü ildə, miladi 1760-cı ildə doğulduğunu zikr etmişdir, doğru olan da budur. İmam əş-Şəvkani zeydi imamlarının zamanında seçkin və yüksək bir məqama çatmış bir alim və qazı ailəsindəndir, çünki bu ailə türklərə qarşı müharibələrində imamlara həmişə dəstək olmuşdur. Müəllif öz qəbiləsi haqqında deyir:

"İmamların sələfləri yanında onların yüksək məqamı vardır, onların arasından böyük rəhbərlər çıxmışdır və imamlara dəstək olublar. Xüsusilə türklərlə müharibədə onlara həmişə kömək ediblər və bunda xüsusi məqam sahibi olublar. Həmin zamanda onların arasında alimlər, fəzilət sahibləri var idi, onları Xavləniyyə torpağında qazilər olaraq tanıyırdılar. Qəbilələr arasında dağılaraq onları cihada çağırırdılar və onları türklərə qarşı müharibəyə təşviq edirdilər."^[1]

Müəllif xəbər verir ki, onun babası yüz iyirmi yaşında olarkən digərləri ilə birlikdə türklərə qarşı vuruşmuşdur.^[2]

Risalənin sahibi "əl-Bədr ət-Tali" kitabında (1/478 və sonrakı səhifələr) atasının tərcümeyi-halını yazmışdır. Orada xəbər verir ki, atası təqribən hicri 1130-cu ildə Hucrətu-Şəvkan’da doğulmuş, orada böyümüşdür. Quranı hifz etmişdir, daha sonra isə elm tələb etmək üçün Səna şəhərinə səfər etmişdir. Orada bir qrup alim yanında elm tədris etmiş, fiqh və miras elmində biliklərini təkmilləşdirmişdir. "əl-Əzhar" kitabını və İbn Miftəhin bu kitaba yazdığı şərhini, kitabın Haşiyələrini, "Bəyan İbn Muzaffər", "əl-Bəhr əz-Zəxxar" və digər kitabları təhqiq etmişdir. Hədis, təfsir, nəhv və usul kitablarını öyrənmişdir. Ailəsindən, vətənindən ayrılıqda, onlardan qürbətdə uzun müddət elm təhsil etməyə davam etmişdir.

Həyatının elm tələbi dövrünün sonlarında Səna şəhərində dərs və fətva verməyə başlayır. əl-İmam əl-Mehdi əl-Abbas ibn əl-Hüseyn onu Xavləniyyə tərəfində (Xavlən Səna) qazı təyin edir, lakin bunu rədd edir. Sonra onu Səna şəhərində qazı təyin edir və o, ailəsi ilə birlikdə ora köçür. Hətta qazı vəzifəsinə təyin olunduğu zaman belə elm tələbini tərk etmir, nə də tələbələrə verdiyi dərsləri dayandırmır. Əksinə Salah əd-Din və əl-Əbzər məscidlərində fiqhdən, əl-Cami əl-Kəbir məscidində isə ramazan aylarında miras elmi haqqında dərs deyərdi.

O, xoş xasiyyətli, kibar, azla kifayətlənən, riyadan uzaq, insanların gözlərindən gizli, öz nəfsi ilə məşğul olan, zamanın zərbələri və taleyin hadisələrindən çox əziyyət çəkməsinə baxmayaraq səbir edən, dini görəvini davamlı qoruyan, vaxtını Allaha itaətdə keçirən, günlük ehtiyacından artıq qalanını kasıblara paylayan, sözlərində və geyimində özünü göstərməyən, insanlar qarşısında hansı paltarla görünəcəyinə, onları hansı şəkildə qarşılacağına fikir verməyən, sağlam fikirli, kin, hiqd, qəzəb və həsəddən təmiz, kimliyindən asılı olmayaraq heç kəsi pis sözlərlə anmayan, ailəsinə qarşı xeyirxah, onların ehtiyaclarını qarşılayan, bu yolda özünü yoran, bəzi qazilərin ona etdiklərinə qarşı səbir edən və mükafatını Allahdan uman biri idi.

İmam Şəvkaninin atası belə bir şəxsiyyət olmuşdur və heç bir şəkk ola bilməz ki, atasının onun üzərində böyük bir təsiri olub və bu, onun elm tələbinə və erkən yaşlarında istedadının üzə çıxmasına kömək etmişdir.

İmam Şəvkani bu barədə deyir:

"Mənə qarşı yaxşılığı, şəfqəti, elm tələbində köməyi və ehtiyacımı ödəməkdəki əməyi o qədər yüksək dərəcəyə çatmışdı ki, elm tələbindən başqa heç bir şeylə məşğul olmağa ehtiyac qalmamışdı. Allah ona qarşılığını xeyirlə versin və onu Cənnətlə mükafatlandırsın!"^[3]

Yenə bu barədə deyir:

"Kiçik yaşlarında onun yanında digər tələbələrlə birlikdə "Şərh əl-Əzhar" və "Şərh ən-Naziri" kitablarını oxudum və o, həyatının son günlərində mənimlə "Səhih əl-Buxari"ni oxudu."^[3]

Bütün bunlara əsasən görünür ki, o aşkar bir dini mühidə böyümüş, ilk elmini atasından almışdır. Şəvkani Quranı hifz etmiş və onu kamilləşdirmişdir, sonra zeydi fiqhində "əl-Əzhar" kitabını, əl-Usayfirinin "Muxtəsar əl-Fəraid", əl-Haririnin "əl-Mulhə" və İbnul-Hacibin "əl-Kəfiyyə əş-Şəfiyyə" kitablarını və digər mətnləri hifz etmişdir. Yalnız atasından dərs almaqla kifayətlənməmişdir, lakin o, tarix və ədəbiyyat kitablarını mutaliə etməkdə çox vaxt sərf edərdi və bunun yanında Qurani Kərimi hifz etməyə də davam etmişdir. Şeyxləri yanında çox sayda kitabdan elm almışdır və "əl-Bədr ət-Tali" kitabında^[4] "(şeyxlərə) oxuduğu kitablar və (onlardan) eşitdikləri" adı altında bu kitabların adlarını, üstəlik əsrinin alimlərindən əldə etdiyi icazələri də nəql etmişdir. O, bu barədə geniş şəkildə yazdıqdan sonra deyir:

"Tərcümeyi-halın sahibinin (red — özü) eşitdikləri və oxuduqlarından nəql edə bildiklərim bunlardır, onun bundan başqa da eşitdikləri və oxuduqları vardır. Lakin ondakı icazələr ilə rəvayət etməsi caiz olan kitablara gəldikdə isə, ondakı bir toplu isnadın göstərdiyi kimi bu kitablar sayla məhdud deyildir."^[5]

Rəvayətlərini əldə etdiyi kitabların adlarını isə ayrı bir kitabda toplamışdır və həmin kitabını "İthaful-Əkəbir bi İsnəd əd-Dəfətir" adlandırmışdır. Bu kitabının müqəddiməsində deyir:

"Bu qısa həcmli kitabımda, istər əhli-beyt imamlarının kitabları, istərsə də digər islam tayfalarının kitabları olsun, bütün elm sahələrinə aid olan, müəllifə çatan tam bir isnadla mənə rəvayəti sabit olmuş kitabları topladım. Bu muttəsil (red — tam olan sənəd) sənədlər elm ocaqları üçün elm qolbağısı kimi olmuşdur və bu isnadları böyük alimlər digər böyük alimlərdən rəvayət etmişdir və onları dəftərlərdə deyil, yaddaşlarında hifz etmişlər."

Elm aldığı şeyxlərdən bir qrup ona elm tələbi və təhsilində kömək etmişdir. O, şeyxi əl-Həsən ibn İsmayıl ibn əl-Həsən ibn Məhəmməd əl-Məğribinin tərcümeyi-halında deyir:

"O, mənə artıq bir maraq göstərərdi və mənə kitabları ilə elm tələbində kömək edərdi. "əl-Muntəqa" kitabını şərh etməyi məsləhət görənlərdən də biri o idi və o, həyatda olarkən həmin kitabın şərhinə başladım, hətta onun sağlığında kitabın çoxunu şərh etmişdim və ölümündən sonra həmin şərhi tamamladım. Mənə görə elmdən çəkindirən maneələrlə qarşılaşmağımdan qorxması barədə məndən gizli başqalarının yanında çox söhbət edərdi. Onun etdiyi bu təxmin necə də doğrudur! Necə də uzaqgörən biri idi! Onun vəfatından sonra bir ildən az müddətdə qazılıq vəzifəsi ilə imtihan olundum."^[6]

Həm də özünü yalnız və yalnız elmə həsr etməsi, atasının kasıb olmasına baxmayaraq işləməməsi, ambisiyası və hətta kiçik yaşında belə təhrik edici səbəbin güclü olması da ona elm tələbində çox kömək etmişdir. Ondan əvvəl yaşamış nəhəng alimlərdən bir çox şəxsiyyət əş-Şəvkaniyə təsir etmişdir. Bunlar arasında öz vətəni Yəməndən bir çox alim vardır və bunların ən məşhurları; Alləmə Məhəmməd ibn İbrahim əl-Vəzir, Alləmə Məhəmməd ibn İsmayıl əl-Əmir, Alləmə əl-Həsən ibn Mehdi əl-Muqbili və əl-Hüseyn Əhməd əl-Cələl kimi alimlərdir. Yenə bu alimlər arasında başqa ölkələrdən olan və eyni əsrdə yaşamamış alimlərdir. Onların başında İbn Teymiyyə və İbn Həzm əl-Əndəlüsi kimi alimlər gəlir. Şeyxlərinə gəldikdə isə, onların sayı çoxdur. Onları dəqiqləşdirmək çətin olsa da onlar bunlardır:

• Alləmə Əhməd ibn Amir əl-Hədəi. Onun yanında "əl-Əzhar" kitabını və onun şərhini iki dəfə və "əl-Fəraid" kitabını iki dəfə oxumuşdur.

• Alləmə Əhməd bin Muhamməd bin Əhməd bin Mutahhar əl-Qabili. Şəvkani onun tərcümeyi-halında deyir:

"əl-Furu elmində onun yanında on üç il tələbəlik etdim, ondan faydalandım, onun əli altında yetişdim, onun yanında "əl-Əzhar", onun şərhi və haşiyələrini üç dəfə oxudum. İlk iki dəfə ehtiyacın tələb etdiyinə əsasən azla kifayətləndik, üçüncü dəfə isə araşdırma və təhqiq ilə birlikdə çox dəqiq və gözəl şəkildə tamamladıq, sonra əl-Usayfirinin "əl-Fəraid" kitabını, ən-Nazirinin ona yazdığı şərhi və üzərinə yazılmış haşiyələri oxudum və yenə onun yanında "Bəyan İbn Muzaffər" və onun haşiyələrini oxudum. Bu qiraət, araşdırma, mükəmməllik, təhrir (red — yaxşılaşdırmaq) və təqrir (red — aydınlaşdırma) qiraəti oldu."^[7]

• Alləmə İsmayıl ibn əl-Həsən əl-Mehdi ibn Əhməd əl-İmam əl-Qasim ibn Məhəmməd. Onunla əl-Həririnin "Mulhətul-İrab" kitabını və "Şərh Bəhraq" adı ilə tanınan şərhini, sarf, məani, bəyan və əmval elmində bir çox kitab oxumuşdur.

• Alləmə əl-Həsən ibn İsmayıl əl-Məğribi. Onunla əl-Qutbun "Risalətuş-Şəmsiyyə" kitabının bir hissəsini, əş-Şərifin ona yazdığı haşiyəsini, "əl-Mutavval" və onun haşiyəsini oxumuşdur. Onun yanında "Şərhul-Qayə", Seylanın bu kitaba yazdığı haşiyəsini, "əl-Azd", "Şərh aləl-Muxtəsar", "Haşiyətus-Sad" və ehtiyac duyulan digər haşiyələr üzərindəki dərsini tamamlamışdır. Ondan babasına aid "Şərh Buluğ əl-Məram" kitabını dinləmişdir, bunun əvvəlindən bir hissəsini isə ötürmüşdür. Eləcədə "Səhih Müslim"in bəzi hissələrini, ən-Nəvəvinin şərhini, hədis elmində "Tənqihul-Ənzar" kitabının bəzi hissələrini dinləmişdir. Yenə ondan "Sünəni Əbi Davud"u, Munzirinin təxricini, Xattabinin ona yazdığı "əl-Məalim" adlı şərhinin bir hissəsini və "Şərh İbn Raslan"ın bir hissəsini dinləmişdir.

• Qadi Abdurrahmən ibn Həsən əl-Əkva. Onun yanında Əmir əl-Hüseynin hədis elmində yazdığı "əş-Şifə" kitabının əvvəllərini oxumuşdur.

• Seyyid Abdurrahmən ibn Qasim əl-Mədəni. Onun yanında elm tələb etməyə başladığı dövrdə "Şərh əl-Əzhar" kitabını oxumuş və onu dəqiq elmi fiqhi bir müzakirə ilə müzakirə etmişdir.

• Alləmə Abdullah ibn İsmayıl ən-Nəhmi. Onun yanında "Qavaidul-İrab", Əzhərinin ona yazdığı şərhi, haşiyələrinin hamısını, "Şərhus-Seyyidil-Mufti alə Kəfiyyəti İbnil-Hacib", "Şərh əl-Xubeysi aləl-Kəfiyə", "əl-Kəfil" və onun şərhini, "Şifəul-Əmir Hüseyn" kitabının hamısını, əl-Qadi Zəkəriyyanın "Şərh İysəğuci" kitabının hamısını və əl-Əbhari’nin məntiq elmində yazdığı "əl-İysəğuci" kitabını oxumuşdur.

• Seyyid Abdullah ibn əl-Həsən bin Əli ibn əl-Həsən bin Əli ibn əl-İmam əl-Mutəvəkkil-aləllah İsmayıl ibn Qasim. Ondan elm tələbinə başladığı dövrdə "Şərh əl-Cami" kitabını əvvəlindən axıra qədər öyrənmişdir.

• Seyyid əl-İmam Abdulqadir ibn Əhməd əl-Kəvkəbani. Onun yanında "Cəmul-Cəvami" kitabını, Məhəllinin ona yazdığı şərhini, İbn Əbi Şərifin yazdığı haşiyəni, Nəcrinin "Şərhul-Qaləid" kitabını, "əl-Məvaqif əl-Azdiyyə" kitabının bir hissəsini, Şərifin ona yazdığı şərhini, "əl-Bəhr əz-Zəxxar" kitabının bir hissəsini, onun haşiyəsini, təxricini oxumuşdur və "Daun-Nəhar alə Şərhil-Əzhar" kitabını oxumuş, lakin tamamlamamışlar. Yenə ondan "Səhih Müslim"in hamısını, Munəvinin ona yazdığı şərhin bir hissəsini, "Sünən ət-Tirmizi"nin hamısını, "Muvatta Malik"in bir hissəsini, Qadi İyadın "əş-Şifa" kitabının bir hissəsini, "Sünən ən-Nəsai"nin bir hissəsini, "Sünən İbn Macə"nin bir hissəsini, İbn Teymiyyənin "əl-Muntəqa" kitabının bir hissəsini eşitmişdir. Yenə ondan "Səhih əl-Buxari"nin bir hissəsini, onun "Fəthul-Bari" şərhinin bir hissəsini, "Əlfiyyə əz-Zeyn əl-İraqi"nin bir hissəsini, onun şərhini, "əl-Mənzuma əl-Cəssas"ın hamısını, şərhinin hamısını, Cövhərinin "əs-Sihah" əsərinin bir hissəsini, "əl-Qamus"un bir hissəsi və "Fulkus-Sihah" adlandırdığı əsərini eşitmişdir. Yenə ondan "əl-Əhədis əl-Musəlsələ bi Yəumil-İd", "əl-Musəlsələ bil-Musafəhə", "əl-Musəlsələ bil-Muşəbəkə" və digər kitabları dinləmişdir.

• Seyyid Əli ibn İbrahim ibn Əhməd ibn Amir. Onun yanında "Səhih əl-Buxari"ni əvvəlindən axıra qədər oxumuşdur.
• Atası Əli ibn Muhamməd əş-Şəvkani. Ondan oxuduğu və eşitdiyi kitabların adları daha əvvəl qeyd olundu.
• Alləmə əl-Qasim ibn Yəhya əl-Xavləni. Onun yanında "əl-Kəfiyyə", əs-Seyyid əl-Muftinin ona yazdığı şərhini, "Şərhul-Xubeysi aləl-Kəfiyyə", onun haşiyələrini oxumuş, yenə "Şərh ər-Radi aləl-Kafiyyə" kitabını oxumuş və bundan yalnız kiçik bir hissəsi qalmışdır, "əş-Şəfiyyə" və Lutfullah əl-Qayyəsin ona yazdığı şərhini, "əs-Səd" və onun şərhini və "Şərh əl-Cami"ni əvvəlindən sonuna qədər oxumuşdur.
• Alləmə Yusuf ibn Məhəmməd ibn Alə əl-Məzcəci. Ondan eşitmiş, rəvayət edilməsi özünə caiz olan hər bir şey üçün ona da şifahi icazə vermişdir və vətəninə çatdıqda isə ona yazılı icazə vermişdir. Ondan rəvayət etdikləri arasında şeyx Hafiz İbrahim əl-Kurdinin isnadları da mövcuddur və bunları atasından, o da babasından eşitmə yolu ilə rəvayət etmişdir.

Onun şagirdi Alləmə Hüseyn ibn Muhsin əs-Səbi əl-Ənsari onu belə vəsf etmişdir:

"(O, həqiqətən də) İmamların imamıdır, ümmətin muftisi, elmləri özündə daşıyan bir dəniz, fəhmlərin günəşi, hafiz müctəhidlərin dayağı, mənaların, ləfzlərin cəngavəri, əsrinin tək nümunəsi, zamanın nadir şəxsiyyəti, şeyxul-islam, insanlar üçün nümunə, zamanının əlaməti, Quranın və hədislərin tərcümanı, zahidlərin bayrağı, qullar içində yeganə biri, bidət əhlinin qənimi, müctəhidlərin sonuncusu, müvahhidlərin rəhbəri, müttəbilərin davamı, bənzərsiz əsərlərin sahibi, Əhlis-Sünnə vəl-Cəmaatın qazılər qazısı, rəvayət və səmaət şetxi, isnadı ali, ictihad meydanında öndər, şəriətin həqiqətlərini və mənbələrini bilən, onun qaranlıq məqamlarını və məqsədlərini bilən biridir."^[8]

Alləmə Həsən ibn Əhməd əl-Bəhkəli "əl-Xusravani fi Əxbar Əayan əl-Məxləf əs-Suleymani" adlı kitabında onun haqqında deyir:

"O, qazi, şeyxul-islam, əl-muhaqqiq əl-alləmə əl-imam, alimlərin sultanı, dünyanın imamı, bənzəri olmayan hafizlərin xətmi, kritiklərin höccəti, ali əl-isnad, ictihad meydanında öndər biridir."^[9]

Daha sonra deyir:

"Xülasə; o, elmdə, təqvada və qəlbinin qüvvəsi, dilinin itiliyi ilə haqqa dəstək olmaqda özü kimi birini görməmişdir, nə də özünün bənzərini görmüş biri ilə qarşılaşmamışdır."^[9]

Tələbəsi Siddiq Həsən Xan onun haqqında deyir:

"Bütün elmləri əldə etmişdir. Onunla razılaşmayanlar və razılaşanların hamısı onun təhqiqində ittifaq etmişlər. İctihadi elmlərdə barmaqla göstərilən biri olmuşdur, mübahisə edildikdə şəriətin qaranlıq məqamlarını anlamaq üçün ona müraciət edərdilər. Onun əksər elmlərdə mühüm, faydalı və maraqlı kitabları vardır."

Yenə demişdir:

"Zamanın gözləri təhqiqdə onun kimi biri ilə sevinməmişdir, tədqiqdə isə dəhr onun kimi birinə izin verməmişdir. Hər bir araşdırmasında insaf yolu ilə, nə xələflərin, nə də sələflərin məzhəbini təqlid etmədən məsələlərin haqqını vermişdir. Hörmət sahibi şeyxləri və başqa alimlər onun görüşlərini nəql edərdilər, həyatda olarkən artıq üfüqlərə yüksəlmişdi. Alimlər onun yanında dəfələrlə mətnlər öyrənmiş və ondan faydalanmışlar."

İmam Şəvkani özündən sonra kitablardan ibarət böyük bir sərvət tərk etmişdir. Onların sayı iki yüzdən çoxdur və çoxu əlyazma şəklində çəkməcələr və rəflərin əsiri olaraq qalmaqdadır və bu günə qədər nəşr işığı onlara nəsib olmamışdır. Bu kitabların hamısını saymağa başlasam, sözümüz uzanar. Ona görə də çap olunmuş kitabları arasından ən mühüm kitabları qeyd etməklə kifayətlənəcəm. Bu kitablar oxuyucuya imamın elmlərdəki mütəxəssisliyini və onun müxtəlif şəriət elmlərindəki təcrübəsini göstərməkdədir:

• Fəthul-Qadir əl-Cami beynə Fənnir-Rivayə vad-Dirayə fit-Təfsir. Bu kitab özündə imamın təfsir elmində bir dərya olduğuna dəlalət edən möhtəşəm inciləri toplamışdır.

• "əl-Fəvaid əl-Məcmua fil-Əhədis əl-Məvdua".

• əd-Durar əl-Bəhiyyə. Fiqh barəsində bir mətndir və bu kitabın şərhi "əd-Dərari əl-Mədiyyə fi Şərhid-Duraril-Bəhiyyə"dir.
• əs-Seyl əl-Cərrar əl-Mutədəffiq alə Hədaiq əl-Əzhar. Bu kitab müqayisəli fiqh sahəsində yazılmış kitablar içərisində zamanımızda bənzəri çox az olan bir kitabdır.
• Neylul-Əvtar Şərh Muntəqa əl-Əxbar. Bu kitabın adı-sanı çox ucalmışdır və hər bir elm tələbəsinin ehtiyac duyduğu bir referans kitab olmuşdur.
• İrşad əl-Fuhul ilə Təhqiq əl-Haqq min İlmil-Usul. Bu kitab, üsuli fiqh sahəsində yazılmış nadir kitablardan biridir.
• əl-Bədr ət-Tali bi Məhəsin mən bədə əl-Qarn əs-Səbi. Bu kitab yeddinci əsrdən sonra yaşamış şəxsiyyətlər haqqında əsas qaynaq kitabdır.

Müəllifin yuxardakılardan başqa əsərləri də vardır.

İmam Şəvkani 1834-cü ildə Cəmazil-axir ayının sonuna üç gün qalmış çərşənbə günü gecə vaxtı vəfat etmişdir. O, 76 il yeddi ay ömür yaşamışdır. Cənazə namazı Səna şəhərindəki əl-Cami əl-Kəbirdə qılınmış və Səna şəhərindəki məşhur Xəzimə məqbərəsində dəfn olunmuşdur. Ölümündən əvvəl təxminən iki il ərzində qazılıqla əlaqədar bütün işləri tərk edir və vaxtını yalnız Allaha itaət etməyə, cümələrə və camaata sərf edir, Axirət əməllərindən başqa heç bir şeyə iltifat göstərmir.

1. ↑ ^{1 2} əl-Bədr ət-Tali, cild I (ərəb). 481.
2. ↑ əl-Bədr ət-Tali, cild I (ərəb). 482.
3. ↑ ^{1 2} əl-Bədr ət-Tali, cild I (ərəb). 484.
4. ↑ əl-Bədr ət-Tali, cild II (ərəb). 215–218.
5. ↑ əl-Bədr ət-Tali, cild I (ərəb). 218.
6. ↑ əl-Bədr ət-Tali, cild I (ərəb). 197.
7. ↑ əl-Bədr ət-Tali, cild I (ərəb). 97.
8. ↑ Neylul-Əvtar” kitabının müqəddiməsi (1/3).
9. ↑ ^{1 2} ət-Tac əl-Mukəlləl (ərəb). 450.