Mədinəli yeddi fəqih

Mədinə şəhərindəki elmi mühit səhabə dövründən etibarən yetişdirdiyi alimlərlə müstəqil bir məktəb formalaşdırmış və İslam hüquq metodologiyasına "Mədinə əhlinin əməli" (əməli-əhli-Mədinə; ərəb. عمل أهل المدينة‎) anlayışının daxil olmasına zəmin yaratmışdır.^[1]

Mədinədə, tabiinlər dövrünün fəqihlərindən yeddisi xüsusi şöhrət qazanmışdır. Bunlar aşağıdakılardır:

• Urvə ibn Zübeyr ibn Əvvam,^[2]
• Səid ibn Müseyyib,
• Ubeydullah ibn Abdullah,
• Xaricə ibn Zeyd,
• Süleyman ibn Yasar,^[2]
• Qasım ibn Məhəmməd ibn Əbu Bəkr.

Mənbələrdə yuxardakı altı fəqih üzərində həmrəylik olsa da, yeddici fəqih üçün adı çəkilən şəxslər bunlardır:

• Səlim ibn Abdullah,
• Əbu Bəkr ibn Əbdürrəhman,
• Əbu Sələmə ibn Əbdürrəhman ibn Əvf.

Bu yeddi fəqihdən bəziləri hədis və əsər qələmə almaqda fərqlənərkən, bəziləri də fətva və ictihadda fərqlənmişdir. Bunların rəhbərlik etdiyi Mədinə fəqihlərini, Əhli-Rəydən ayıran ən mühüm xüsusiyyət, haqqında hər hansı bir hökm olmayan məsələlərdə etdikləri ictihadlarda qiyas əvəzinə daha çox ədalət çərçivəsində xalqın mənafeyinə uyğun olan həll yollarını (məsləhəti) əsas götürmələri və fərzi (nəzəri) məsələlər barəsində fətva verməmələridir. Bu şəxslər həmçinin sonrakı dövr Mədinə fiqh məktəbinin formalaşmasında mühüm rol oynamışlar.^[1]

İslamın arealının genişlənməsi, mədəni-sosial dəyərlərin dəyişməsi və yeni fiqhi məsələlərin gündəmə gəlməsi səbəbinin bu fəqihlərin nümayiş etdirdiyi davranış və gətirdikləri həll, sonrakı periodda daha da aydınlaşaraq fiqhi məktəbləşmə və Mədinə fiqhinin təşəkkülündə mühüm təsir etmişdir.

Bəzi tədqiqatçılara görə, ilk fiqh məktəbini yaradan bu yeddi şəxsin yaşadığı dövrə "füqəhayi-səba əsri" deyilmişdir.

Yozef Şaxta görə isə Mədinədəki tabiin uləması bu yeddi şəxsdən ibarət olmamışdır. Şaxtın iddiasına görə, füqəhayi-səba terminindən ilk dəfə Əbu Cəfər Tahavi ilə Əbül-Fərəc əl-İsfahani öz əsərlərində^[3][4] istifadə etmişlər. Dolaysı ilə hicri I (miladi VII) əsrdə məlum olmayan bu termin sonradan uydurulmuşdur. Mədinəli fəqihlərin sırf bu yeddi nəfərdən ibarət olmamaları tarixi bir gerçəklik olsa da, Tahavi və əl-İsfahanidən bir əsr əvvəl yaşamış İbn Sədin öz əsərində — "Təbəqatül-Kübra"da bu termindən bəhs etməsi Yozef Şaxtın iddiasının doğru olmadığını deməyə əsas verir. Əbüz-Zinadın "həddəsəni əs-səba" deyə hədis rəvayət etdiyi haqqındakı məlumatlardan^[5] anlaşıldığına görə bu termin hələ hicri II əsrin əvvəllərindən məlum idi. Həmçinin Əbdürrəhman ibn Əbüz-Zinadın "Kitabu Rəyil-füqəhayis-səba min əhlil-Mədinə və məxtələfü fih" adlı bir əsər yazdığına^[6] nəzər saldıqda, hicri II (miladi VIII) əsrin ortalarında bu yeddi alimin ictihadlarının cəm və müqayisəli şəkildə tədqiq edildiyi məlum olur. İbn Həzm də, hicri II əsr alimlərindən Əbdürrəhman ibn Zeyd ibn Əsləmin füqəhayi-səbanın ittifaq etdiyi görüşləri bir yerə toplayan əsərindən bəhs etmişdir.^[7]

Füqəhayi-səbanın fiqhi görüşləri ilə bağlı Abdullah ibn Saleh ibn Abdullah ər-Rüseyni tərəfindən bir dissertasiya^[8] qələmə alınmışdır.

• Əhli-Rəy

1. ↑ ^{1 2 3} Kallek, Cengiz. "Fukahâ-yi seb'a". TDV İslâm Ansiklopedisi. 1996. 15 dekabr 2025 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 dekabr 2025.
2. ↑ ^{1 2} Adıgüzel, Abdulalim ADIGÜZEL. "Fuqahā' Al-Sab`Ah and Their Importance in Hadith Studies". Journal of Ağrı İbrahim Çeçen University Social Sciences Institute. 2021: 493–506.
3. ↑ ət-Tahavi. Şərhu məanil-Əsar (ərəb). I. Ləknəv. h.q. 1301-1302. 163.
4. ↑ əl-İsfahani. əl-Əğani (ərəb). VIII. Bulaq. 1285. 96.
5. ↑ İbn Səd. Təbəqat (ərəb). Mədinə: naşir: Ziyad M. Mənsur. 1983. 319.
6. ↑ İbn ən-Nədim. Fihrist (ərəb). Beyrut. 1978. 315.
7. ↑ İbn Həzm. əl-İhqam (ərəb). Qahirə: Mətbəətül-Asimə. tarixsiz. 113.
8. ↑ ər-Rüseyni. Fiqhül-Füqəhayi-səba və əsəruhu fi fiqhil-İmam Malik (ərəb). Məkkə: Cəmiətü Ümmil-qura. 1972.