Məşğulluq (ing. Employment) — şəxsin qazanc əldə etmək məqsədilə ödənişli əmək fəaliyyəti ilə məşğul olması vəziyyəti və ya prosesi kimi başa düşülür.[1] Bu anlayış həm dövlət, həm özəl sektor, həm də qeyri-formal iqtisadi sahələrdə fəaliyyət göstərən şəxsləri əhatə edir. Məşğulluq iqtisadiyyatın əsas sütunlarından biri olmaqla yanaşı, həm də sosial rifahın və cəmiyyətin sabitliyinin mühüm göstəricilərindən hesab olunur.[2]
| İqtisadiyyat | |
|---|---|
 | |
| Əsas kateqoriyalar | |
| Mikroiqtisadiyyat | |
| Makroiqtisadiyyat | |
| İqtisadi təlimlər tarixi | |
| İqtisadi metodologiya | |
| Alternativ iqtisadiyyat | |
| Texniki metodlar | |
| Riyazi iqtisadiyyat | |
| Ekonometrika | |
| Təcrübi iqtisadiyyat | |
| Milli Hesablar Sistemi | |
| Sahələr və alt sahələr | |
| Təhsil | |
| Səhiyyə | |
| Əmək | |
| Oyunlar nəzəriyyəsi | |
| Artım | |
| Kənd təsərrüfatı | |
| Təbii ehtiyatlar | |
| Davranış | |
| İqtisadi sistem | |
| Beynəlxalq | |
Portal:İqtisadiyyat |
Məşğulluq anlayışının tarixi qədim dövrlərə gedib çıxır. İnsanların əmək fəaliyyəti ilkin icma quruluşunda daha çox kollektiv əmək prinsiplərinə əsaslanırdı. Bu dövrdə məşğulluq anlayışı formal deyildi; insanlar birgə ovçuluq, toplayıcılıq və əkinçiliklə məşğul olaraq yaşamağa çalışırdılar. İbtidai icmadan sonra, xüsusilə kənd təsərrüfatı inqilabı ilə birlikdə əmək bölgüsü meydana gəldi.[3] İnsanlar müxtəlif peşələr üzrə ixtisaslaşmağa başladılar. Bu dövrün məşğulluğu daha çox kənd təsərrüfatı və əl işləri ilə bağlı idi. Antik Yunanıstan və Roma dövründə qulluqçu əməyinə geniş yer verilsə də, azad vətəndaşların da müxtəlif peşələrlə məşğul olduğu bilinir.
Orta əsrlərdə feodal sistemin hökm sürdüyü cəmiyyətlərdə məşğulluq əsasən torpaqla bağlı fəaliyyətlərdən ibarət idi. Kəndlilər torpağa bağlı şəkildə işləyir, feodallara təhkim olunmuşdular. Eyni zamanda sənətkarlıq və şəhər bazarlarında ticarət fəaliyyəti də inkişaf edirdi. Bu dövrdə ilk peşə birlikləri – gildiyalar meydana çıxdı və onlar işçi fəaliyyətinin keyfiyyətinə nəzarət edirdilər.[4][5]
Sənaye inqilabı (XVIII-XIX əsrlər) məşğulluğun tarixində əsas dönüş nöqtələrindən biri oldu. Avropada başlayan sənayeləşmə prosesi nəticəsində insanlar kənd təsərrüfatı sahəsindən sənaye müəssisələrinə axışmağa başladılar. Fabriklərdə maaşla çalışan işçilərin sayı sürətlə artdı. Bu, “muzdlu əmək” anlayışının formalaşmasına səbəb oldu. Eyni zamanda iş şəraiti və iş saatları ilə bağlı problemlər meydana çıxmış, işçi hərəkatları formalaşmış və ilk əmək qanunvericiliyi qəbul edilməyə başlanmışdır.[6]
XX əsrdə məşğulluğun inkişafında dövlətlərin rolu artdı. İkinci Dünya Müharibəsindən sonra xüsusilə velfer dövləti (rifah dövləti) modelində dövlət məşğulluq səviyyəsinin qorunmasında birbaşa iştirak etməyə başladı.[7][8] Mərkəzləşdirilmiş planlı iqtisadiyyatlarda isə dövlət bütün məşğulluğu özü təmin edirdi. Kapitalist ölkələrdə isə dövlət daha çox tənzimləyici rol oynayaraq işsizliyə qarşı mübarizə proqramları həyata keçirirdi.[9]
XXI əsrdə isə məşğulluq anlayışı daha da dəyişmiş, rəqəmsal texnologiyalar, internet və qlobal ticarət yeni iş imkanları yaradaraq ənənəvi əmək modellərinə alternativlər təqdim etmişdir. “Uzaqdan iş”, “frilanserlik”, “gig economy” kimi anlayışlar məşğulluğun müasir formalarına çevrilmişdir.[10][11]
Beləliklə, məşğulluq anlayışı tarixi inkişaf prosesində ictimai-iqtisadi formasyonlara uyğun olaraq dəyişmiş, müxtəlif mərhələlərdə fərqli xüsusiyyətlər qazanmış və bu gün də dəyişməyə davam edən bir kateqoriyadır.[12]
Məşğulluğun ən ümumi forması əmək müqaviləsi əsasında işə qəbul olunmuş işçidir.[13] Belə şəxslər işəgötürənlə hüquqi əsaslarla əmək münasibətlərinə girir, müəyyən edilmiş iş saatı ərzində əmək fəaliyyətini yerinə yetirir və bunun müqabilində əməkhaqqı alırlar. Müasir dövrdə frilanserlik, sərbəst əməkdaşlıq və özünüməşğulluq kimi qeyri-ənənəvi məşğulluq formaları da geniş yayılmışdır. Rəqəmsal texnologiyaların inkişafı bu istiqamətdə yeni imkanlar yaratmışdır.
Məşğulluq anlayışı işsizlik anlayışı ilə sıx bağlıdır. Əmək qabiliyyətli şəxs iş axtarır, lakin tapa bilmirsə, bu hal işsizlik kimi qiymətləndirilir. Məşğulluq səviyyəsi ölkənin iqtisadi vəziyyətini qiymətləndirmək üçün əsas göstəricilərdən biri hesab olunur. Yüksək məşğulluq cəmiyyətin rifahı və iqtisadi sabitliyi üçün müsbət faktor sayılır, işsizliyin artması isə sosial problemlərə yol aça bilər.[14]
Məşğulluğun təmin olunması bir çox ölkələrin dövlət siyasətində prioritet istiqamətlərdən biridir. Hökumətlər yeni iş yerlərinin yaradılması, peşə təhsili və ixtisasartırma proqramlarının təşkili, gənclərin və həssas qrupların əmək bazarına inteqrasiyası kimi tədbirlər həyata keçirir. Azərbaycanda bu sahədə əsas funksiyanı Dövlət Məşğulluq Agentliyi yerinə yetirir. Qloballaşma və texnoloji inkişafa bağlı olaraq məşğulluq bazarında ciddi dəyişikliklər baş verir. Avtomatlaşdırma, süni intellekt və rəqəmsallaşma bir sıra ənənəvi peşələrin əvəz olunmasına səbəb olsa da, yeni sahələrdə ixtisaslı kadrlara ehtiyac yaranır. Bu səbəbdən əmək bazarında çevik uyğunlaşma və ömürboyu təhsil mühüm əhəmiyyət daşıyır.[15] Məşğulluq yalnız iqtisadi fəaliyyət deyil, həm də sosial və psixoloji əhəmiyyətə malikdir. İş sahibi olmaq insanın cəmiyyətdəki yerini müəyyənləşdirir, ona sosial status qazandırır və özünü faydalı hiss etməyə imkan yaradır. İşsizlik isə yalnız maddi deyil, eyni zamanda psixoloji gərginlik və sosial izolasiya kimi fəsadlara səbəb ola bilər.[16]
Beynəlxalq Əmək Təşkilatı (BƏT) məşğulluq və əmək hüquqları sahəsində beynəlxalq normaları müəyyən edən əsas təşkilatlardan biridir. BƏT məşğulluğun təşviqi, layiqli əmək şəraitinin yaradılması və işçi hüquqlarının qorunması istiqamətində müxtəlif konvensiyalar qəbul etmişdir. Təşkilatın statistikaları göstərir ki, dünyada qeyri-formal məşğulluğun səviyyəsi hələ də yüksəkdir.[17]
Azərbaycanda məşğulluq sahəsi Əmək Məcəlləsi və "Məşğulluq haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu ilə tənzimlənir. Dövlət məşğulluq siyasətinin əsas məqsədi rəsmi məşğulluğun artırılması, işsizliyin azaldılması və insan kapitalının inkişafıdır. Son illərdə ölkədə rəqəmsal platformaların təşviqi, peşə təhsili sahəsində islahatlar və özünüməşğulluq proqramları bu istiqamətdə həyata keçirilən tədbirlər sırasındadır.[18]
- ↑ Robert A. Ristau. Intro to Business. Cengage Learning. 2010. səh. 74. ISBN 978-0-538-74066-1.
- ↑ Archer, Richard; Borthwick, Kerry; Travers, Michelle; Ruschena, Leo. WHS: A Management Guide (4th). Cengage Learning Australia. 2017. 30–31. ISBN 978-0-17-027079-3. İstifadə tarixi: 2016-03-30.
The most significant definitions are 'person conducting a business or undertaking' (PCBU). 'worker' and 'workplace'. [...] 'PCBU' is a wider ranging term than 'employer', though this will be what most people understand by it.
- ↑ "ABC test". Legal Information Institute (LII). İstifadə tarixi: 2022-10-06.
- ↑ Dynamex Operations West, Inc. v. Superior Court, 4, April 30, 2018, səh. 903, İstifadə tarixi: March 30, 2020
- ↑ "Overview of Independent Contractor Guidelines". Findlaw (ingilis). İstifadə tarixi: 2020-03-30.
- ↑ Pfeffer, Jeffrey. Dying for a Paycheck: How Modern Management Harms Employee Health and Company Performance – and What We Can Do About It. HarperBusiness. 2018. səh. 38. ISBN 978-0-06-280092-3.
- ↑ McGregor, Jena. "This professor says the workplace is the fifth leading cause of death in the U.S." The Washington Post. March 22, 2018. İstifadə tarixi: June 7, 2023.
- ↑ "Employer Liability for Employee Conduct". Findlaw (ingilis). İstifadə tarixi: 2020-03-30.
- ↑ Deakin, Simon; Wilkinson, Frank. The Law of the Labour Market (PDF). Oxford University Press. 2005.
- ↑ Marx, Karl. Chapter 2 // Wage Labour and Capital. 1847.
- ↑ Labor Cases. 158. Commerce Clearing House. 2009 – Google Books vasitəsilə.
- ↑ J. Mayhew Wainwright. Report to the Legislature of the State of New York by the Commission appointed under Chapter 518 of the laws of 1909 to inquire into the question of employers' liability and other matters (Hesabat). J. B. Lyon Company. 1910. 11, 50, 144.
- ↑ Dakin, Stephen; Armstrong, J. Scott. "Predicting job performance: A comparison of expert opinion and research findings" (PDF). International Journal of Forecasting. 5 (2). 1989: 187–94. doi:10.1016/0169-2070(89)90086-1.
- ↑ Glynn, Timothy P.; Arnow-Richman, Rachel S.; Sullivan, Charles A. Employment Law: Private Ordering and Its Limitations. Wolters Kluwer Law & Business. 2019. ISBN 978-1-5438-0106-4 – Google Books vasitəsilə.
- ↑ Ellie Kaufman. "Met Opera sues former conductor for $5.8 million over sexual misconduct allegations". CNN. May 19, 2018.
- ↑ New York Jurisprudence 2d. 52. West Group. 2009 – Google Books vasitəsilə.
- ↑ Annual Institute on Employment Law. 2. Practising Law Institute. 2004 – Google Books vasitəsilə.
- Acocella, Nicola. Social pacts, employment and growth: a reappraisal of Ezio Tarantelli's thought. Heidelberg: Springer Verlag. 2007. ISBN 978-3-7908-1915-1.
- Anderson, Elizabeth. Private Government: How Employers Rule Our Lives (and Why We Don't Talk about It). Princeton, NJ: Princeton University Press. 2017. ISBN 978-0-691-17651-2.
- Dubin, Robert. The World of Work: Industrial Society and Human Relations. Englewood Cliffs, N.J: Prentice-Hall. 1958. səh. 213. OCLC 964691.
- Ellerman, David P. Property and Contract in Economics: The Case for Economic Democracy. Blackwell. 1992. ISBN 1-55786-309-1.
- Freeman, Richard B.; Goroff, Daniel L. Science and Engineering Careers in the United States: An Analysis of Markets and Employment. Chicago: University of Chicago Press. 2009. ISBN 978-0-226-26189-8.
- Ferguson, Thomas. Golden Rule : The Investment Theory of Party Competition and the Logic of Money-Driven Political Systems. Chicago: University of Chicago Press. 1995. ISBN 0-226-24317-6. İstifadə tarixi: January 26, 2023.
- Lee, Eddy. "Globalization and Employment: Is Anxiety Justified?". International Labour Review. 135 (5). January 1996: 485–98. 2013-05-16 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-08-27.
- Markey, Raymond; Hodgkinson, Ann; Kowalczyk, Jo. "Gender, part-time employment and employee participation in Australian workplaces". Employee Relations. 24 (2). 2002: 129–50. doi:10.1108/01425450210420884.
- Ostergaard, Geoffrey. The Tradition of Workers' Control. London: Freedom Press. 1997. ISBN 978-0-900384-91-2.
- Stone, Raymond J. Human Resource Management (5th). Milton, Qld: John Wiley. 2005. 412–14. ISBN 978-0-470-80403-2.
- Thompson, E. P. The Making of the English Working Class. New York: Vintage. 1966 [1963]. ISBN 978-0-394-70322-0.
- Wood, Jack M. Organisational Behaviour: A Global Perspective (3rd). Milton, Qld: Wiley. 2004. 355–57. ISBN 978-0-470-80262-5.
- Business Link (archived from the original on 29 September 2012)
- "Labor and Employment". Government Information Library. University of Colorado at Boulder. 2009-06-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-08-05.
- "Overview and topics of labour statistics". Statistics and databases. International Labour Organization.