Müzakirə:Azərbaycanlılar

Son illərdə Azərbaycanda «azərbaycanlı» kimliyi və «Azərbaycan dili» ilə paralel «azəri» kimliyi və «azəri dili»nin təbliğatına başlanmışdır. Bu da, türklüyə, türk ruhuna qarşı yönəlmiş təbliğatdan başqa bir şey deyildir. Fikrimizcə, bu məsələdə də əsas məqsəd hansı yolla olursa-olsun «azərbaycanlı» siyasi kimliyini və «azərbaycan dili»ni türklükdən, Türk dünyasından, Türk Birliyindən uzaqlaşdırmaqdır. Başqa sözlə, «azəri» kimliyi və «azəri dili»nin təbliğatı bir tərəfdən türklüyü Azərbaycan türklərinin yaddaşından silmək, milli mənlik şüurunun zədələməyə, Türk dünyasından ayırmağa, digər tərəfdən başqa etnik kimliyə-irandilliliyə, başqa dünyaya-Hind-Avropa dünyasına bağlamağa xidmət edir.

Hər halda vaxtilə, indinin özündə də «azəri» anlayışının təbliğində iki amil: 1) Rus-Avropa və İran-Fars ideoloqlarının bu sahədə apardıqları iş və 2) bunun Azərbaycan və Türkiyə ədəbiyyatına təsiri mühüm rol oynayır.

Qeyd edək ki, yalnız Azərbaycan Cümhuriyyətini süquta uğramasından sonra (1920) «azəri» anlayışı peyda olmuşdur. Antitürk «Azəriçilik» nəzəriyyəsinin 1920-ci illərdə - Azərbaycan Cümhuriyyətnin və Qacarlar dövlətinin devrilməsindən sonra dövriyyəyə buraxılması Azərbaycan türk mütəfəkkiri Əmin Abidin həmin dövrdə qələmə aldığı bir məqaləsində də açıq şəkildə qeyd olunmuşdur: «…Bu gün «azəri» kəlməsi Azərbaycanda yaşayan bir fərdə elm olmuşsa da, bu kəlmə ancaq son on sənə içində bu mənada kullanmağa başlamışdır; daha əvvəllər bir azərbaycanlıya azəri deyildiyi görülməmişdir».

Bu mənada, antitürk «Azəriçilik» nəzəriyyəsinin yaranmasında və inkişafında Rus-Avropa və İran-Fars ideoloqlarının «əməyi» danılmazdır. İrançılığın ideoloqlarından Əhməd Kəsrəvi 1926-cı ildə «Azəri, yaxud Azərbaycanın qədim dili» əsərini yazırdı ki, «azəri dili» fars ləhcələrindən biridir, azərbaycanlılar isə farslardan dön­mə­dir. 1930-cu ildə «Talış dili» əsərində Q.B.Miller Ə.Kəsrəviyə əsaslanaraq «azəri dilini» talış dili ilə eyni­ləş­dir­miş və azərbaycanlıların XI əsrdən sonra türk­ləş­diyini iddia etmişdir.

Sovet-Rus və İran-Fars ideoloqlarının apardığı təbliğat nəticəsində çox keçmədi ki, Azərbaycan türk tarixində və türk ədəbiyyatında «azəri» anlayışından geniş istifadə edilməyə başlandı. Özəlliklə, 1936-cı ildən Türk kimliyinin və Türk dilinin Azərbaycanda yasaqlanmasından sonra Azərbaycan türk mütəfəkkirlərindən Səməd Vurğun, Rəsul Rza və başqalarının bədii əsərlərində «Azəri yurdu», «Azəri oğlu», «Azəri xalqı», «Azəri dili» anlayışlarına müraciət etmişlərdir. Hətta, 1960-cı illərdə AKP MK-nın rəhbərlərindən Şıxəli Qurbanov Azərbaycan türklərinin «azəri» milləti olmasını geniş şəkildə təbliğ etmişdir.

Bütün bunların təsiri altında Fikrət Qoca «Azəriyəm», Məmməd Araz «Azəri qızı» (1968) isə şeirlərini qələmə almışdır. F.Qoca yazırdı: «Od oğluyam, alovlardan doğuldum, Alovlana-alovlana, İlk bahardan doğuldum, Lalə kimi yana-yana. Onunçün də baxışımın, Odlara var bənzəri. Azəriyəm, azəri». Həmin dövrdə «azəri» milləti nəzəriyyəsinə qarşı çıxan Xəlil Rza isə şeirlərindən birində bunu, qədim bir millətin başına açılan oyun kimi ifşa etmişdir: “Dəb düşdü bir arada «Azər», «Azəri» sözü. Şadlandırmaq istədi guya qəzetlər bizi… Mən çırpıram bu sözü maskalanmış üzlərə. Mən nifrət bəsləyirəm saxtakarın dilində odu keçmiş sözlərə”.

Eyni zamanda tarix sahəsində Rusiya və Azərbaycanın qeyri-türk tarixçiləri Ə.Kəsrəvi, Q.Miller və başqaları kimi sübut etməyə çalışırdılar ki, Azərbaycan xalqının qədim dili farsmənşəli azəri dili, etnik kimliyi farsmənşəli azəridir. Bu mənada, 3 cildlik «Azərbaycan tarixi»nin (1958) 1-ci cildinin müəllifləri, Azərbaycan xal­qı­nın soykökünü əsasən farsdilli tayfalarla bağlamış, di­lini isə irandilli “azəri dili” kimi qələmə almışlar: «Miladdan əvvəl VII-VI əsrlərdə bir sıra qeyri-midiyalı tayfaları və Şərq xalqlarını öz hakimiyyəti altında birləşdirən Midiya dövlətindən fərqli olaraq, At­ro­pa­ten dövləti əsasən müasir azərbaycanlıların əsl əcda­dın­dan birini təşkil edən yerli əhalinin sakin olduğu ərazini əha­tə edirdi… Atropaten xalqının yaranması prosesində onun dili də formalaşırdı. Bu dil, çox güman ki, sonralar azəri adlanan dildir. O, fars dilindən çox fərqlənirdi və ta­lış­la­rın dilinə daha yaxın idi».

Bütün bunlar göstərir ki, Sovet-Rus ideoloqları bir tərəfdən Azərbaycan xalqını türklük və Türkiyədən ayırmağa çalışmış, digər tərəfdən onu irandilli edərək İrana bağlamağa çalışmışlar.

https://modern.az/edebiyyat/54733/bir-millet-iki-dvlet-turkiye-yoxsa-iran/ Şahseven 73 (müzakirə) 05:13, 14 yanvar 2025 (UTC)Cavabla