Müqayisəli iqtisadi sistemlər (ing. Comparative economic systems) — iqtisadiyyatın bir bölməsidir və fərqli iqtisadi təşkilatlanma sistemlərinin — kapitalizm, sosializm, feodalizm və qarışıq iqtisadiyyatın müqayisəli təhlili ilə məşğul olur. Bu sahənin Kelvin Brays Huver tərəfindən əsasının qoyulduğu geniş şəkildə qəbul edilir.[1]
1989-cu ilə qədər müqayisəli iqtisadiyyat əsasən müxtəlif iqtisadi sistemlərin müqayisəli təhlilinə yönəlmişdi. Lakin bundan sonra diqqət əsasən sosializmdən kapitalizmə keçidin iqtisadi təsirlərinin müqayisəsinə yönəldi.
İqtisadiyyatın bir hissəsi kimi sərvətin istehsalı, istehlakı və ötürülməsi ilə bağlı bilik əldə etməyi öyrənir. İqtisadi sistem, əsasən əhalinin kollektiv tələblərinə və mövcud resurslara əsaslanaraq formalaşır. İqtisadi sistemin fəaliyyəti ümumi daxili məhsul (ÜDM) vasitəsilə ölçülə bilər, çünki bu göstərici ölkənin iqtisadi artım sürətini müəyyən edir.[2] İqtisadiyyat nəzəriyyəçiləri iqtisadi sistemlərin həm pozitiv, həm də normativ aspektlərini qiymətləndirməyə çalışırlar. Onlar bunu fərdlərin fayda axtarışını tənzimləyən oyun qaydaları barədə fərziyyələr irəli sürərək edirlər.
Bir ölkənin iqtisadi sistemi mükəmməl rəqabət və ya tam planlaşdırılmış iqtisadiyyata əsaslandıqda iqtisadi nəticələri proqnozlaşdırmaq daha asan olur. Belə sistemlərdə iqtisadi siyasət istiqamətləri təyin etmək də daha sadədir.[3]
Etika, siyasət və mədəniyyət iqtisadi sistemlərin məhsuldarlığını müəyyən etməkdə mühüm rol oynayır. Ümumi mədəni dəyərlər bəzən fərdin tələbatlarının ödənilməsini qadağan edə və ya məhdudlaşdıra bilər ki, bu da iqtisadi oyunun qaydalarını dəyişdirir. Digər tərəfdən, rəqabətə əsaslanan cəmiyyətlər isə iqtisadi sistemdən sui-istifadə edə bilər və həddindən artıq eqoizmi stimullaşdıra bilər.
1930-cu illərin marksist mədəniyyəti, bazarları əmək istismarı ilə əlaqələndirirdi. Bu, Stalini idarəedici-komanda planlaşdırmasını qəbul etməyə məcbur etdi və islahatları ləngitdi. Ancaq bu yanaşma Xruşşov dövründə, təxminən dörddə bir əsr sonra yumuşaldıldı.[4]
Düzgün və ya səhv iqtisadi sistem anlayışı üzrə ümumi fikir birliyi yoxdur. Hər bir iqtisadi sistem müəyyən amillər əsasında müqayisə edilə bilər, lakin hansı sistemin daha düzgün olduğu barədə yekdil razılıq mövcud deyil. Buna görə də, iqtisadi sistemin üstünlüyünü mübahisəsiz qiymətləndirə biləcək vahid standart yoxdur. Hərçənd ki, ölkənin iqtisadi fəaliyyətini müzakirə etmək üçün faktlar toplanıla və modellər qurula bilər, bu, hər hansı bir sistemin ən yaxşı olduğunu sübut etmir. Lakin müvafiq yanaşma ilə normativ qiymətləndirmə aparmaq mümkündür. Yəni, iqtisadi sistemin potensialı, əxlaqi və etik əsasları ölçülə bilər. Sistemlər rəqiblərin nailiyyətlərinə əsasən müqayisə edilə bilər və yaşayış səviyyəsi, gəlir və sərvət bölgüsündəki fərqlər, işsizlik səviyyəsi kimi statistik göstəricilər əsasında normativ qiymətləndirmə aparıla bilər. Müqayisəli iqtisadiyyatın modelləşdirilməsi əsasən mədəni, siyasi və etik motivlərin üstünlük dərəcəsinə, həmçinin tələb və təklif amillərinin əhəmiyyətinə dair qəbul edilmiş baxışlardan asılıdır.[5]
- ↑ "Duke University | Economics: Calvin Bryce Hoover". econ.duke.edu. June 12, 2010 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: July 7, 2015.
- ↑ Journal of Comparative Economics. "Aims & Scope". 16 August 2004 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 April 2010. Article abstracts by year and issue links.
- ↑ Rosefielde, Steven. Comparative Economic Systems : Culture, Wealth, and Power in the 21st Century, Wiley, 2008
- ↑ Rosefielde, Steven. Comparative Economic Systems : Culture, Wealth, and Power in the 21st Century. 2008.
- ↑ "Economics Horse".