Müqəddəs Varfolomey kilsəsi (Biləcəri)

1882-ci ilə qədər Biləcəri kilsəsinin yerləşdiyi ərazidə Bakı şəhərindən Petrovska (hazırkı Mahaçqala) qədər 10-15 arabaçının fəaliyyət göstərdiyi birinci sürətləndirici stansiya mövcud idi.^[1]

1883-cü ilin əvvəllərində Nəqliyyat Nazirinin mayın 7-də açılmasına icazə verdiyi Zaqafqaziya Dəmiryolunun tikintisi tamamlandı və Biləcəri, Bakıdan sonra, beşi pravoslav olmaqla, 10 işçisi olan ilk dəmir yolu stansiyası oldu. Bu stansiya 1897-ci ilə qədər fəaliyyətini davam etdirdi, Vladiqafqaz Dəmir Yolunun Petrovsk-Bakı xəttinin çəkilməsinə başlanana qədər, bu zaman Biləcəri tikinti prosesi nəticəsində son stansiyaya çevrildi (Biləcəridən Bakıya artıq mövcud bir yol var idi).^[2]

1900-cü ildə dəmir yolu xəttinin tikintisi tamamlandı və Biləcəri, işçi sayının çoxluğu səbəbindən əhəmiyyətli bir məskunlaşma mərkəzinə çevrildi. Biləcəri prixodunun bütün tərkibi demək olar ki, Zaqafqaziya və Vladiqafqaz yollarının əməkdaşlarından ibarət idi. 1900-cü ilin rəsmi məlumatlarına əsasən, Biləcəri stansiyasında 534 nəfər işçi fəaliyyət göstərirdi; bunlardan 74-ü digər xristian məzhəblərinə və qeyri-xristianlara mənsub idi, 460 nəfəri isə pravoslav dininə mənsub idi. Ümumilikdə, Biləcəridə ailələri ilə birlikdə 940 pravoslav yaşayırdı.^[2]

Bakı şəhərindən uzaq yerləşdikləri üçün kilsə binasına və prixod keşişinə böyük ehtiyac duyan Biləcəri stansiyasının əməkdaşları, Bakı dairəsinin məsul keşişi protoiyerey Aleksandr Yunitskinin təşəbbüsü ilə, 1902-ci ildə Gürcüstanın ekzarxı arxiyepiskop Aleksiy həzrətlərinə müraciət etdilər. Onlar, Biləcəridən keçərkən, burada kilsənin tikintisi və ayrıca keşişin təyin edilməsi xahişi ilə müraciət etdilər. Biləcəri camaatının xahişini qəbul edən ekzarx həzrətləri, Yunitskinin topladığı vəsait hesabına Biləcəridə kilsənin tikintisinə icazə verdilər.^[2]

Hələ 1899-cu ilin sonlarında, Petrovsk-Bakı dəmir yolunun Bakı hissəsinin tikintisi tamamlandıqdan sonra "inşaat qatarları" adlanan qatarlar fəaliyyətə başladı və sərnişinləri Biləcəri stansiyasından Dərbəndə daşıyırdı. Eyni zamanda, sərnişinlərdən gediş haqqı tutulurdu, lakin bu gediş haqqı Vladiqafqaz Dəmiryol Cəmiyyətinin xeyrinə deyil, xeyriyyə məqsədi ilə təyin edilmişdi. Yığılan vəsaitlə Biləcəri, Xaçmaz və Dərbənd stansiyalarında üç məktəb-kilsənin tikintisi planlaşdırılırdı. Bu stansiyalarda pul yığmaq üçün xüsusi küplər quraşdırılmışdı. 31 oktyabr 1899-cu ildə küplər açıldı və onların içərisində təxminən 4200 rubl var idi. Bu məbləğ, oktyabrın 18-dən 30-dək olan müddətdə sərnişinlərdən məktəb-kilsə xeyrinə toplanmış vəsait idi. Bundan sonra, Biləcəri stansiyasından Dərbəndə inşaat qatarlarında gediş haqqı siniflərə görə müəyyən edildi: 3-cü sinifdə - 2 rubl, 2-ci sinifdə - 4 rubl (bundan əvvəl bu bölmədə ümumiyyətlə 2-ci sinif yox idi) və 1-ci sinifdə - 6 rubl. Cədvəl üzrə sərnişindaşıma xidmətinin açılışına qədər rüsumlar yalnız xeyriyyə məqsədləri üçün toplanırdı.^[2]

Protoiyerey Yunitskinin sədrliyi ilə xüsusi bir tikinti komitəsi yaradıldı. Bakı quberniyasının memarı və müşaviri Nikolay Marçenkoya kilsə üçün bir plan hazırlamaq tapşırıldı və bu plan 1903-cü il fevralın əvvəlində Quberniya Şurası tərəfindən təsdiq edildi. 1903-cü il aprelin 23-də Biləcəri kilsəsinin təməl daşı qoyuldu və məbədin tikintisinə başlandı. Avqust ayında məbədin tikintisi tamamlandı. Kilsə daş bünövrə üzərində taxtadan inşa edilmiş bir günbəzli kilsə idi və 300-ə qədər ibadət edən şəxsi qəbul edə bilirdi. Tikintidən sonra məbədin planı saxlanılması üçün Gürcüstan Yeparxiya Məktəb Şurasının Bakı şöbəsinə təqdim edildi. Kilsə, Bakı quberniya hakimiyyətinin memarı Nikolay Marçenkonun planına uyğun olaraq, onun nəzarəti altında inşa edilmişdir.^[2]

Kilsə, protoiyerey Yunitskiy tərəfindən 12 il müddətinə (illik 25 rubl ödənişlə) icarəyə götürülmüş şəxsi torpaqda inşa edilmişdir. Əvvəlki dövrlərdə, komitə Zaqafqaziya və Vladiqafqaz Dəmir Yolları İdarəsindən kilsə tikintisi üçün torpaq sahəsinin ayrılmasını tələb etsə də, bu müraciət rədd edilmişdir. 1903-cü il avqustun 25-də Bakı həbsxana kilsəsindən Tiflis quberniyasının Belıy Klyuç qəzasına təyin olunmuş Podolsk İlahiyyat Seminariyasının məzunu olan keşiş Venedikt Qorodetskiy, kilsə və məktəb təşkil etmək məqsədilə Biləcəri stansiyasına göndərilmişdir.^[3]

Qismən imanlıların və Vladiqafqaz Dəmiryolunun rəhbəri İnozemtsevin könüllü ianələri, qismən isə kredit hesabına, kilsənin təqdis olunması üçün 25 oktyabr 1903-cü il tarixinə qədər lazım olan bütün tələblər yerinə yetirildi. Həmin il noyabrın 2-də Bakı dairəsinin məsul keşişi, protoiyerey Aleksandr Yunitskiy, Bakı qubernatoru, general-mayor Dmitri Odintsovun iştirakı ilə, Bakı həbsxana kilsəsinin keşişi ata Aleksey Pospelov və Zyud-Ostov Kultuksaya kilsəsinin keşişi ata Arkadiy Qorodetskinin müşayiəti ilə həvari Varfolomey şərəfinə kilsəni təqdis etdi.^[3]

1903-cü il dekabrın 1-də kilsənin nəzdində 26 şagird üçün nəzərdə tutulmuş bir sinifli qadın prixod məktəbi açıldı.^[3]

1903-cü il yanvarın 25-də axşam saat 9 radələrində kilsə gözətçisinin səhlənkarlığı nəticəsində Biləcəri kilsəsi yanğına məruz qaldı. İmanlıların təcili müdaxiləsi ilə yanğın qısa müddətdə lokallaşdırıldı və bu sayədə yalnız qarovulxananın yerləşdiyi zəng qülləsinin yuxarı hissəsi ciddi zədələndi. Pasxa bayramı ərəfəsində məbəd tamamilə təmir edildi; iki otaqlı yeni qarovulxana inşa olundu və bütün kilsə həyəti taxta hasarla əhatə edildi. Kilsənin təmiri, qarovulxananın və hasarın tikintisi üçün lazım olan materiallar kilsə ağsaqqalı V. Okuliç tərəfindən təmin edildi.^[4]

Biləcəri kilsəsi Bakıdan təxminən 15 km uzaqlıqda yerləşirdi. Bu, Bakı dairəsinin Bakı şəhəri və onun ətraf bölgələrindən kənarda yerləşən tək kilsə idi.^[4]

1913-cü il fevralın 21-də Romanovlar sülaləsinin taxta çıxmasının 300 illiyi qeyd olunurdu. Bu əlamətdar hadisə ilə əlaqədar olaraq, Vladiqafqaz dəmir yolunun işçiləri Zaqafqaziya və Vladiqafqaz dəmir yollarının qovşağı olan Biləcəri stansiyasında yeni daşdan inşa olunacaq dəmir yolu kilsəsinin tikilməsinə qərar verdilər. Bu məqsədlə könüllü ianələrin toplanmasına başlanıldı və toplanan vəsaitlə tikinti işləri həyata keçirildi. Yeni kilsə 1913-cü ilin fevralında tamamlandı. Məbədin təqdis edilməsi isə 1913-cü il fevralın 21-dən, bütün Rusiya İmperiyasında çar sülaləsinin 300 illiyinin təntənəli qeyd edilməsindən sonra həyata keçirildi. Lakin Vladiqafqaz Dəmiryolunun rəisi, həqiqi dövlət müşaviri Kriger-Voynovskiy o dövrdə ezamiyyət səbəbindən işdə olmadığından, dəmir yolu kilsəsinin təqdis mərasimində şəxsən iştirak etmək arzusunu ifadə edərək Biləcəri kilsəsinin baş keşişinə teleqram göndərdi və mərasimin bir neçə gün təxirə salınmasını xahiş etdi. Məsul keşiş bu barədə Bakı yepiskopu Qriqoriyə məlumat verdi. Yepiskop, Biləcəridə yeni kilsənin təqdis mərasiminin martın 17-nə təxirə salınmasına razılıq verdiyini bildirdi.^[5]

Biləcəri stansiyasında Həvari Varfolomey adına yeni daş dəmir yolu kilsəsi inşa edildikdən sonra köhnə taxta kilsə tezliklə ləğv edildi.^[5]

1914-cü ildə yol və bina təmiri xidmətinin 22-ci distansiyasının rəisi mühəndis N.Andreyev, öz təşəbbüsü ilə Biləcəri dəmir yolu kilsəsinin dəmir hasarını inşa etdi, çünki kilsə bir neçə ildir ki, köşklərdən və digər yaşayış binalarından heç bir şəkildə ayrılmamışdı.^[5]

Hal-hazırda kilsənin binasında çörək sexi yerləşir.^[6]

• Юницкий, Александр. История церквей и приходов Бакинской губернии (1815-1905 г. г.) [Bakı quberniyasında kilsələrin və prixodların tarixi (1815-1905-ci illər)]. Баку: Бакинского Братства законоучителей. 1906. İstifadə tarixi: 18 mart 2025.