Bu səhifədə iş davam etməkdədir. |
Müqəddəs Helens Dağı— ABŞ-ın cənubundakı Vaşinqton ştatında yerləşən 2.549 metr hündürlüyündə aktiv vulkandır. ABŞ-də Sakit Okeanın Şimal-Qərb bölgəsində, Vaşinqton, Skamania qraflığında yerləşən aktiv stratovulkandır. Oreqon,Portlenddən 52 mil(83 km) şimal-şərqdə və Sietldən 98 mil(158)km cənubda yerləşir. Müqəddəs Helens dağı ingiliscə adını 18-ci əsrin sonlarında ərazini tədqiq edən kəşfiyyatçı Corc Vankuverin dostu, 1-ci Baron ST. Helens olan İngilis diplomat olan Alleyne FitzlHerbertdən götürür. Vulkan Sakit Okeanın Atəş Halqasının seqmenti olan Cascade Vulkanik Qövsün bir hissəsidir.[1] 98 mil (158 km) south of Seattle.[2] 18 may 1980-ci ildə baş vermiş Müqəddəs Helens dağının böyük püskürməsi hal hazırda ABŞ tarixində ən iqtisadi dağıdıcı vulkanik hadisədir. 57 nəfər həlak oub və 200 ev, 47 körpü, 24 km dəmir yolu, 298 km avtomobil yolu dağılıb. 5.1 bal gücündə zəlzələnin törətdiyi böyük dağıntı uçqunu yanal püskürməyə səbəb olub.[3] Bu dağən zirvəsinin hündürlüyünü 2,950 m-dən 2,549m aşağı salıb. Dağıntı uçqununun həcmi 2.5kub metr idi. 1980-ci il püskürməsi vulkanın yaxınlığındakı yer ekosistemlərini pozdu. Bunun əksinə olaraq, ərazidəki su ekosistemləri kül miqdarından çox faydalanaraq həyatın sürətlə çoxalmasına imkan verdi. Püskürmədən altı il sonra ərazidəki göllərin əksəriyyəri öz normal vəziyyətinə qayıdıb.[4] 1980-ci ildə püskürmədən sonra vulkan 2008-ci ilə qədər davamlı vulkanik fəaliyyət göstərdi. 1980-ci ildə baş verən püskürmə ABŞ tarixinə "ən dağıdıcı vulkan partlayışı" kimi düşən böyük bir partlayışla tanınır. Bu hadisə nəticəsində ətrafdakı coğrafiya dəyişdi, minlərlə canlı məhv oldu və 57 nəfər həyatını itirdi, ətrafdakı meşələr tamamilə məhv olub. Geoloqlar gələcək püskürmələrin daha dağıdıcı olacağını proqnozlaşdırırlar, çünki lava günbəzlərinin konfiqurasiyası püskürmək üçün daha çox təzyiq tələb edir.[5] Bununla belə, Müqəddəs Helens dağı məşhur gəzinti yeridir və il boyu turistləri qəbul edir. 1982-ci ildə Konqres tərəfindən Müqəddəs Helens Dağı Milli Vulkank Abidəsi qurulub.[6]
| Müqəddəs Helens dağı | |
|---|---|
| Loo-wit Louwala-Clough Lawetlat'la | |
 | |
| Ümumi məlumatlar | |
| Dağ sistemi | Stratovulkan |
| Dağ silsiləsi | Kaskad sıra dağları[d] |
| Növü | Palçıq vulkanı |
| İlk püskürmə | 1853-cü il |
| Son püskürmə | 2005-ci il |
| Tərkibi | Datsit |
| Mütləq hündürlüyü | 2550 m |
| Yerləşməsi | |
| 46°12′01″ şm. e. 122°11′22″ q. u. | |
| Ölkə | Vaşinqton, ABŞ |
| Rayon | Vaşinqton |
  Müqəddəs Helens dağı |
|
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Müqəddəs Helens dağı Adams dağından 55 km qərbdə, Kaskad silsiləsinin qərb hissəsində yerləşir. "Qardaş və bacı" dağıarı hesab edilən iki vulkan, Cascade vulkanlarının ən yüksəki olan Rainier dağndan təxminən 80 km məsafədədir. Oreqondakı ən böyük vulkanik zirvə olan Hood dağı, Sent Helens dağından 100 km cənub-şərqdədir.[7] Müqəddəs Helens dağı digər əsas Cascade vulkanları ilə müqayisədə geoloji cəhətdən gəncdir.[8] yalnız son 40.000 il ərzində formalaşıb və 1980-ci ildə püskürməsindən əvvəl movcud olan zirvə konusu təxminən 2200 il əvvələ yüksəlməyə başlayıb. Vulkan təxminən son 10 000 ili əhatə edən Holosen epoxası daxilində Kaskadlarda ən aktivi hesab olunur.
1980-ci il püskürməsindən əvvəl Müqəddəs Helens dağı Vaşinqtonda beşinci ən yüksək zirvə idi. 1980-ci ildən əvvəlki zirvə konusunun simmetriyası və geniş qar və buz örtüyünə görə ətrafdakı təpələrdən fərqlənirdi və bəziləri tərəfindən "Amerikanın Fujiyaması" ləqəbini qazanıb.[9] 1980-ci il püskürməsindən bir qədər əvvəl onun buz örtyünə on bir adlı buzlaq daxil idi: Wishbone, Loowit, Leschi, Forsryth, Nelson, Ape, Shoestring, Swift, Dryer, Toutle və Tauls buzlaqları. Bu on bir buzlaqdan yalnız Shoestring buzlağı püskürmədən sonra bir qədər canlandı.[10] Zirvə bazasından 1500 m yuxarı qalxdı, burada aşağı cinahlar bitişik silsilələr ilə birləşir. Dağ şimal-şərqdə tərəfində 1300 m və başqa yerlərdə 1200 m yüksəklikdə olan bazasında 9.7 km enindədir. Püskürmə əvvəli ağac xəttində konusun eni 6.4 km idi. Vulkandan başlayan axınlar üç əsas çay sisteminə daxil olur: şimal və şimal-qərbdə Tutl çayı, qərbdə Kalama çayıvə cənubda və şərqdə Lyuis çayı. Çaylar bol yağış və qarla qidalanır. Orta illik yağıntı 360sm təşkil edir və dağın yuxarı yamaclarında qar örtüyü 4.9 m-ə çata bilər. Lyuis çayı su elektrik enerjisi istehsalı üçün üç bənd tərəfindın tutulurş Vulkanın cənub və şərq tərəfləri vulkanın zirvəsindən birbaşa cənubda yerləşən Swift su anbarına, yuxarı su anbarına axır. Müqəddəs Helens dağı Vaşinqtonun qraflığında olsa da, dağa çıxış olları qərbdə Cowlitz qraflığından, şimalda isə Lyuis qraflığından keçir. Yerli olaraq Spirit Lake Memorial Highway (Vaşinqton Dövlət Yolu) kimi tanınan Dövlər Marşrutu 504 dağın qərbində 55 km-in 49-cu çıxışda Dövlətlərarası 5 ilə birləşir. Həmin şimal-cənub magistral yolu Cowiltz çayı boyunca Castle Rock, Longview və Kelso kimi kiçik şəhərləri əhatə edir və Vankuver, Vaşinqton-Portland, Oreqon metropoliten ərazisindən cənub-qərbə 80 km az məsafədə keçir. Vulkana ən yaxın icma zirvədən 18 km cənub-cənub-qərbdə, Lewis çayı vadisində, Vaşinqtonda Cougardır. Gifford Pinchot Milli Meşəsi Müqəddəs Helens dağını əhatə edir.
1980-1981-ci illərin qışında yeni bir buzlaq meydana gəldi. İndi rəsmi olaraq Krater Buzlağı adlandırılır. Əvvəllər Tulutson buzlağı kimi tanınan Kraterin divarları ilə kölgədə qalıb və güclü qar yağışı və təkrar qar uçqunları ilə qidalanıb, qalınlığı 4.3 m olub. 2004-ci ilə qədər o, təxminən 0.36 kvadrat mil (0.93 kvadrat km) ərazini əhatə etdi və günbəz tərəfindən bölündü. Yazın sonunda buzlaq krater divarlarından qaya çöküntülərindən və püskürmələrindən yaranan küldən qaranlıq görünür. 2006-cı ilə qədər buzun orta qalınlığn 100 m və maksimum 200 m idi ki, bu da Rainier dağının daha köhnə və daha böyük Karbon Buzlağının dərinliyi qədər olub. Buz 1980-ci ildən sonrakı dövrə aiddir və bu, buzlağı geoloji cəhətdən çox gəncdir. Bununla belə, yeni buzlağın həcmi txminən 1980-cı ildən əvvəlki bütün buzlaqların cəmi ilə eynidir. Mount St. Helens has an alpine tundra climate (ET).
Müqəddəs Helens dağı Britaniya Kolumbiyasının cənub-qərbindən Şimali Kaliforniyaya qədər uzanan qövsvari solaq olan Cascad Vulkan Əyalətinin bir hissəsidir. Cascad Vulkan Əyalətinin altında sıx okean plitəsi Şimali Amerika Plitəsinin altından keçir və bu geologiyada subduksiya kimi tanınan bir prosesdir. Okean plitəsi kontinental plitənin altında Yerin daxili hissəsinə daha dərinləşdikcə, yüksək temperatur və təzyiqlər bərk qayaların minerallarında kilidlənmiş su molekullarının axmasına imkan verir. Superkritik su subduksiya plitəsinin üstündəki elastik mantiyay qalxır və mantiyanın bir hissəsinin əriməsinə səbəb olur. Bu yeni əmələ gələn maqma həm sınıqlar və çatlar, həm də divar süxurlarının əriməsi yolu ilə ən az müqavimət yolu ilə yer qabığından yuxarı qalxır. Ərimiş qabığın əlavə edilməsi geokimyəvi tərkibini dəyişir. Ərimənin bir hissəsi püskürmək üçün Yer səthinı doğru qalxır və subduksiya zonasının üstündə Cascad vuklanik qövsünü əmələ gətirir. Mantiyadan olan maqda vulkanın altında iki kamerada toplanmışdır: biri səthdən təxminən 5-12 km, digəri isə 12-4 km.
Müqəddəs Helens dağı erkən püskürmə mərhələləri "Meymun Kanyonu Mərhələsi" (təxminəm 40.000-35.000 il əvvəl), "Puma Mərhələsi" (təxminən 20.000-18.000 il əvvəl) və "Swift Creek Mərhələsi" (təxminən 13.000 il əvvəl) kimi tanınır.[11] Müasir dövr, təxminən eramızdan əvvəl 2500-cü ildən bəri "Ruh Gölü Səhnəsi" adlanır. Ruh gölündən əvvəlki mərhələlər "ata-baba mərhələləri" kimi tanınır. Əcdad və müasir mərhələlər ilk növbədə püskürən lavaalrın tərkibində fərqlənir, ata-baba lavaları dasit və andezitlərin xarakterik qarışığından ibarət idi, müasir lavalar isə çox müxtəlifdir (olivin bazaltından andezit və dasitə qədər).
Müqəddəs Helens dağı 37.600 il əvvəl, Meymun Kanyonu mərhələsində, isti pemza və küldən ibarət daşı və andezit püskürmələri ilə Pleistosendə böyüməyə başladı.[9]:{{{1}}} Thirty-six thousand years ago a large mudflow cascaded down the volcano;[9]:{{{1}}} Otuz altı min il əvvəl böyük bir sel vulkandan aşağı düşdü, sel axını bütün Müqəddəs Helensin püskürmə dövrlərində əhəmiyyətli qüvvələr idi. Meymun Kanyonun püskürmə dövrü təxminən 35.000 il əvvəl başa çatdı və 17.000 illik nisbi sakitlik izlədi. Bu əcdad konusunun hissələri 14.000-18000 il əvvəl indiki buz dövrünün son buzlaq dövründə buzlaqlar tərəfindən parçalanmış və daşınmışdır. İkinci püskürmə dövrü, Cougar mərhələsi 20.000 il əvvəl başlamış və 2.000 il davam etmişdir.[9]:{{{1}}} Bu dövrdə künbəzin böyüməsi ilə birlikdə isti pomza və külün piroklastik axınları baş verdi. Daha 5000 illik yuxusuzluq davam etdi, ancaq piroklastik axınlar, künbəzlərin böyüməsi və kənd yerlərinin tephra ilə örtülməsi ilə xarakterizə olunan Swift Creek püskürmə dövrünün başlanğıcı ilə pozuldu. Swift Creek 8000 il əvvəl sona çatdı.
- ↑ "Distance between Portland and Mount Saint Helens". distancefromto.net. İstifadə tarixi: 27 mart 2021.
- ↑ "Distance between Seattle and Mount Saint Helens". distancefromto.net. İstifadə tarixi: 27 mart 2021.
- ↑ "Mount St. Helens National Volcanic Monument". USDA Forest Service. 23 noyabr 2006 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ Tilling, Robert I.; Topinka, Lyn; Swanson, Donald A. "Impact and Aftermath". Eruptions of Mount St. Helens: Past, Present, and Future. 1.01. USGS. 1990.
- ↑ "May 18, 1980 eruption of Mount St. Helens". USDA Forest Service. 29 may 2009 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ Haas, Maya. "Mount St. Helens isn't where it should be. Scientists may finally know why". National Geographic (ingilis). 18 may 2020. 3 iyun 2021 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 iyun 2021.
- ↑ Mullineaux, D. R.; Crandell, D. R. The 1980 eruptions of Mount St. Helens, Washington (Hesabat). United States Geological Survey. 1981. səh. 3. Professional Paper 1250. 1 yanvar 2007 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 oktyabr 2006.
- ↑ "Description of Mount St. Helens". USGS. İstifadə tarixi: 15 noyabr 2006.
- ↑ 1 2 3 4 Harris, Stephen L. Mount St. Helens: A living fire mountain // Fire Mountains of the West: The Cascade and Mono Lake volcanoes (1st). Missoula, Montana: Mountain Press Publishing Company. 1988. 201–228. ISBN 0-87842-220-X.
- ↑ Phillips, William M. "Geologic Guide to the Monitor Ridge Climbing Route, Mount St. Helens, Washington" (PDF). Washington Geologic Newsletter. 15 (4). oktyabr 1987: 3–13.
- ↑ "Mount St. Helens – Summary of Volcanic History". USDA Forest Service. 11 oktyabr 2008 tarixində arxivləşdirilib.