Mühafizə hərəkatı

Mühafizə hərəkatının başlanğıcı Con Evelin tərəfindən yazılmış Silva əsərinə qədər izlənilə bilər. Əsər 1662-ci ildə "Royal Society"yə məruzə kimi təqdim edilmiş, iki il sonra isə kitab şəklində nəşr olunmuşdur. Bu əsər indiyə qədər nəşr edilmiş ən təsirli meşəçilik mətnlərindən biri hesab olunur.^[2] Həmin dövrdə İngiltərədə ağac ehtiyatları təhlükəli dərəcədə azalmışdı və Evelin meşələrin qorunmasının, kəsilmə sürətinin tənzimlənməsinin və ağacların bərpasının vacibliyini vurğulayırdı.

Bişnoy icması 12 sentyabr 1730-cu ildə Xecri ağaclarının kəsilməsinə etiraz olaraq Amrita Devi və onunla birlikdə 363 nəfərin həyatını qurban verməsi haqqında rəvayət danışır.^[3] Codhpur hökmdarı Abhay Sinqh yeni saray üçün ağac tələb etdiyindən əsgərləri Xecarli kəndinə göndərmişdi. Amrita Devi ağacı qucaqlayaraq kəsilməsinə mane olmağa çalışmış və nəticədə özü və digər sakinlər öldürülmüşdü. Hadisədən sonra Maharaca müdaxilə edərək qətliamı dayandırmışdır.

XIX əsrin ortalarında mühafizə ideyaları yenidən canlandı və ilk dəfə Hindistan meşələrində elmi prinsiplərə əsaslanan şəkildə tətbiq edildi. Formalaşan mühafizə etikası üç əsas prinsipə söykənirdi: insan fəaliyyətinin təbii mühitə zərər vurması, gələcək nəsillər üçün mühitin qorunmasının vətəndaş borcu olması və bu borcun elmi, empirik metodlarla yerinə yetirilməsi.

Ser Ceyms Ranald Martin və Edvard Persi Stebbinq kimi alimlər genişmiqyaslı meşəsizləşmənin nəticələrinə diqqət çəkmiş, Hindistan Meşə Xidmətinin yaradılmasını təşviq etmişlər. 1842-ci ildə Madras Gəlir Şurası Aleksandr Qibsonun rəhbərliyi altında ilk dövlət meşə mühafizə proqramını həyata keçirmişdir.^[4]

Ditrix Brandis və Ser Vilyam Şlix kimi alman meşəçilər Britaniya Hindistanında mühafizə sisteminin formalaşmasında mühüm rol oynamış, taungya sistemi və meşə qanunvericiliyi tətbiq etmişlər. Şlix 1874-cü ildə Indian Forester jurnalının təsisində iştirak etmiş və İngiltərədə ilk meşəçilik məktəbinin yaradılmasına rəhbərlik etmişdir.^[5]

Amerika mühafizə hərəkatı XIX əsrdə təbiətin insan istifadəsindən asılı olmayaraq daxili dəyərini önə çəkən əsərlərdən ilham almışdır. Yazıçı Henri Devid Toro (1817–1862) təbiəti ucaldan əsas fəlsəfi töhfələr vermişdir. Thoreau insanların təbiətlə münasibətləri ilə maraqlanır və bunu sadə həyat tərzi sürərək, təbiətə yaxın yaşamaqla öyrənirdi. O, bu təcrübələrini Walden kitabında dərc etmiş və insanların təbiətlə sıx, birbaşa əlaqə qurmalı olduqlarını müdafiə etmişdir.^[6]

Ditrix Brandis, Vilyam Şlix və Karl Şenkin ideyaları da olduqca təsirli olmuşdur. ABŞ Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin Meşə Xidmətinin ilk rəhbəri Qifford Pinçot ABŞ-da peşəkar meşə idarəçiliyinin tətbiqi və Meşə Xidmətinin strukturlaşdırılması məsələlərində Brandisin məsləhətlərinə geniş şəkildə istinad etmişdir.^[7][8] 1864-cü ildə Abraham Linkoln Yosemit ərazisini federal mühafizəyə almışdır; bu hadisə ilk rəsmi milli parkın — Yellouston Milli Parkının yaradılmasından əvvəl baş vermişdir.

Proqressiv Dövr (1890-cı illər – 1920-ci illərin əvvəlləri) ərzində mühafizəçilər və qoruyucular (preservationists) siyasi müzakirələrdə fəal iştirak etmişlər. Bu dövrdə üç əsas mövqe formalaşmışdır:

• Laissez-faire: Bu mövqeyə görə, meşə və mədən şirkətləri də daxil olmaqla, özəl mülkiyyət sahiblərinə ərazilərində istədikləri fəaliyyəti həyata keçirmək imkanı verilməlidir. Ətraf mühitin qorunması onların şəxsi seçimi hesab olunurdu.^[9] Bununla belə, resursların tamamilə tükənməsi təhlükəsi biznes subyektlərini innovasiyalara və alternativ fəaliyyətlərə yönəltməyə məcbur edirdi.
• Mühafizəçilər (Conservationists): Gələcək prezident Teodor Ruzvelt və onun yaxın silahdaşı Corc Berd Qrinnell bazar qüvvələrinin səbəb olduğu meşəsizləşmə və həddindən artıq ovlanmadan irəli gələn israfçılığa qarşı çıxırdılar.^[10] Bu vəziyyət bir çox Şimali Amerika heyvan növlərini nəsli kəsilmə həddinə gətirmişdi. Ruzvelt hökumətin laissez-faire yanaşmasını qeyri-səmərəli hesab edirdi və təbii resursların uzunmüddətli iqtisadi fayda təmin edəcək şəkildə milli ekspertlər tərəfindən idarə olunmasını müdafiə edirdi. Bu məqsədlə o və Qrinnell Bun ve Kroket klubu yaratmışdılar.^[11]
• Qoruyucular (Preservationists): Con Myuir (1838–1914) tərəfindən təmsil olunan bu mövqe mühafizə siyasətlərinin kifayət qədər sərt olmadığını və təbiətin hələ də iqtisadi resurs kimi dəyərləndirildiyini iddia edirdi.

Mühafizə və qoruma yanaşmaları arasındakı mübahisələr Kaliforniyada Hetç Hetçi bəndinin Yosemit Milli Parkı ərazisində tikintisi ilə bağlı ictimai debatlar zamanı kulminasiya nöqtəsinə çatmışdır. Syerra klubun lideri Con Myuir vadinin təbii gözəlliyi naminə qorunmalı olduğunu bildirərək qeyd edirdi: “İnsan qəlbi tərəfindən bundan daha müqəddəs bir məbəd həsr olunmamışdır.”

Prezident Teodor Ruzvelt mühafizə məsələlərini milli gündəliyin ön sırasına çıxarmışdır.^[12] O, xüsusilə baş məsləhətçisi Qifford Pinçot ilə sıx əməkdaşlıq edərək Nyulends Meliorasiya Qanunu (1902) qanununu təşviq etmiş və 230 milyon acre (360,000 kv. mil; 930,000 km²) ərazini federal mühafizə altına almışdır. Ruzvelt özündən əvvəlki bütün prezidentlərin cəminə nisbətən daha çox torpağı milli park və təbiət qoruğu statusu ilə qorumuşdur.^[13]

Roosevelt ABŞ Meşə Xidmətini yaratmış, beş milli parkın təsis edilməsini təsdiqləmiş və 1906-cı ildə Qədim Abidələrin Qorunması haqqında Qanununu imzalayaraq 18 yeni milli abidə elan etmişdir. O, həmçinin 51 quş qoruğu, dörd ov qoruğu və 150 milli meşə yaratmışdır. Onun dövründə ictimai mühafizə altına alınmış ərazilərin ümumi sahəsi təxminən 230,000,000 acre (930,000 km²) olmuşdur.

Qifford Pinçt 1905-ci ildə milli meşə ehtiyatlarına nəzarəti öz üzərinə götürmüş və federal nəzarət altında (ödənişli) özəl istifadəni təşviq etmişdir. 1907-ci ildə Roosevelt son tarixə bir neçə dəqiqə qalmış 16 milyon acre (65,000 km²) yeni milli meşə elan etmişdir.^[14]

1908-ci ilin mayında Roosevelt Ağ Evdə keçirilən Qubernatorlar Konfransı konfransına sponsorluq etmiş və çıxışında “Mühafizə milli vəzifədir” ifadəsini səsləndirmişdir.

1903-cü ildə Ruzvelt Yosemit vadisini Con Myuir ilə birlikdə ziyarət etmiş, Muir isə Syerra Klubu vasitəsilə 1905-ci ildə Mariposa Qrov və Yosemit vadisinin federal hökumətə verilməsinə nail olmuşdur.^[15] Myuir təbiətin özlüyündə qorunmasını müdafiə etdiyi halda, Ruzvelt Pinçotun “meşəni nəsillər boyu fayda verəcək şəkildə idarə etmək” formulunu dəstəkləmişdir.^[16]

Teodor Ruzveltin mühafizə yanaşması uzun müddət dominant olmuşdur. Frenklin Ruzvelt dövründə iri su və bənd layihələri həyata keçirilmiş, həmçinin Milli Meşə Sistemi genişləndirilmişdir. 1937-ci ildə qəbul edilən Pittman-Robertson Federal Vəhşi Təbiətin Bərpası Yardım Qanunu ştatların mühafizə fəaliyyətlərinə maliyyə dəstəyi göstərilməsini təmin etmişdir.

• Barton, Gregory A. Empire, Forestry and the Origins of Environmentalism, (2002), covers British Empire
• Clover, Charles. The End of the Line: How overfishing is changing the world and what we eat. (2004) Ebury Press, London. ISBN 0-09-189780-7
• Haq, Gary, and Alistair Paul. Environmentalism since 1945 (Routledge, 2013).
• Jones, Eric L. "The History of Natural Resource Exploitation in the Western World," Research in Economic History, 1991 Supplement 6, pp 235–252
• McNeill, John R. Something New Under the Sun: An Environmental History of the Twentieth Century (2000).

• Adams, Jonathan S.; McShane, Thomas O. Myth of Wild Africa: Conservation without Illusion (1992) 266p; covers 1900 to 1980s
• Anderson, David; Grove, Richard. Conservation in Africa: People, Policies & Practice (1988), 355pp
• Bolaane, Maitseo. "Chiefs, Hunters & Adventurers: The Foundation of the Okavango/Moremi National Park, Botswana". Journal of Historical Geography. 31.2 (Apr. 2005): 241–259.
• Carruthers, Jane. "Africa: Histories, Ecologies, and Societies," Environment and History, 10 (2004), pp. 379–406;
• Showers, Kate B. Imperial Gullies: Soil Erosion and Conservation in Lesotho (2005) 346pp

• Bolton, Geoffrey. Spoils and Spoilers: Australians Make Their Environment, 1788-1980 (1981) 197pp
• Economy, Elizabeth. The River Runs Black: The Environmental Challenge to China's Future (2010)
• Elvin, Mark. The Retreat of the Elephants: An Environmental History of China (2006)
• Grove, Richard H.; Damodaran, Vinita Jain; Sangwan, Satpal. Nature and the Orient: The Environmental History of South and Southeast Asia (1998) 1036pp
• Johnson, Erik W., Saito, Yoshitaka, and Nishikido, Makoto. "Organizational Demography of Japanese Environmentalism," Sociological Inquiry, Nov 2009, Vol. 79 Issue 4, pp 481–504
• Thapar, Valmik. Land of the Tiger: A Natural History of the Indian Subcontinent (1998) 288pp

• Boyer, Christopher. Political Landscapes: Forests, Conservation, and Community in Mexico. Duke University Press (2015)
• Warren Dean . With Broadax and Firebrand: The Destruction of the Brazilian Atlantic Forest (1997)
• Evans, S. The Green Republic: A Conservation History of Costa Rica. University of Texas Press. (1999)
• Funes Monzote, Reinaldo. From Rainforest to Cane Field in Cuba: An Environmental History since 1492 (2008)
• Melville, Elinor G. K. A Plague of Sheep: Environmental Consequences of the Conquest of Mexico (1994)
• Miller, Shawn William. An Environmental History of Latin America (2007)
• Noss, Andrew and Imke Oetting. "Hunter Self-Monitoring by the Izoceño -Guarani in the Bolivian Chaco". Biodiversity & Conservation. 14.11 (2005): 2679–2693.
• Simonian, Lane. Defending the Land of the Jaguar: A History of Conservation in Mexico (1995) 326pp
• Wakild, Emily. An Unexpected Environment: National Park Creation, Resource Custodianship, and the Mexican Revolution. University of Arizona Press (2011).

• Arnone Sipari, Lorenzo, Scritti scelti di Erminio Sipari sul Parco Nazionale d'Abruzzo (1922–1933) (2011), 360pp.
• Barca, Stefania, and Ana Delicado. "Anti-nuclear mobilisation and environmentalism in Europe: A view from Portugal (1976–1986)." Environment and History 22.4 (2016): 497–520. online
• Bonhomme, Brian. Forests, Peasants and Revolutionaries: Forest Conservation & Organization in Soviet Russia, 1917–1929 (2005) 252pp.
• Cioc, Mark. The Rhine: An Eco-Biography, 1815–2000 (2002).
• Dryzek, John S., et al. Green states and social movements: environmentalism in the United States, United Kingdom, Germany, and Norway (Oxford UP, 2003).
• Jehlicka, Petr. "Environmentalism in Europe: an east-west comparison." in Social change and political transformation (Routledge, 2018) pp. 112–131.
• Simmons, I.G. An Environmental History of Great Britain: From 10,000 Years Ago to the Present (2001).
• Uekotter, Frank. The greenest nation?: A new history of German environmentalism (MIT Press, 2014).
• Weiner, Douglas R. Models of Nature: Ecology, Conservation and Cultural Revolution in Soviet Russia (2000) 324pp; covers 1917 to 1939.

• Bates, J. Leonard. "Fulfilling American Democracy: The Conservation Movement, 1907 to 1921", The Mississippi Valley Historical Review, (1957), 44#1 pp. 29–57. in JSTOR
• Brinkley, Douglas G. The Wilderness Warrior: Theodore Roosevelt and the Crusade for America, (2009) excerpt and text search
• Cawley, R. McGreggor. Federal Land, Western Anger: The Sagebrush Rebellion and Environmental Politics (1993), on conservatives
• Flippen, J. Brooks. Nixon and the Environment (2000).
• Hays, Samuel P. Beauty, Health, and Permanence: Environmental Politics in the United States, 1955–1985 (1987), the standard scholarly history
  • Hays, Samuel P. A History of Environmental Politics since 1945 (2000), shorter standard history
• Hays, Samuel P. Conservation and the Gospel of Efficiency (1959), on Progressive Era.
• King, Judson. The Conservation Fight, From Theodore Roosevelt to the Tennessee Valley Authority (2009)
• Nash, Roderick. Wilderness and the American Mind, (3rd ed. 1982), the standard intellectual history
• Şablon:Cite EB1922
• Rothmun, Hal K. The Greening of a Nation? Environmentalism in the United States since 1945 (1998)
• Scheffer, Victor B. The Shaping of Environmentalism in America (1991).
• Sellers, Christopher. Crabgrass Crucible: Suburban Nature and the Rise of Environmentalism in Twentieth-Century America (2012)
• Strong, Douglas H. Dreamers & Defenders: American Conservationists. (1988) online edition Arxivləşdirilib 2007-12-01 at the Wayback Machine, good biographical studies of the major leaders
• Taylor, Dorceta E. The Rise of the American Conservation Movement: Power, Privilege, and Environmental Protection (Duke U.P. 2016) x, 486 pp.
• Turner, James Morton, "The Specter of Environmentalism": Wilderness, Environmental Politics, and the Evolution of the New Right. The Journal of American History 96.1 (2009): 123-47 online at History Cooperative
• Vogel, David. California Greenin': How the Golden State Became an Environmental Leader (2018) 280 pp online review

• Cioc, Mark, Björn-Ola Linnér, and Matt Osborn, "Environmental History Writing in Northern Europe," Environmental History, 5 (2000), pp. 396–406
• Bess, Michael, Mark Cioc, and James Sievert, "Environmental History Writing in Southern Europe," Environmental History, 5 (2000), pp. 545–56;
• Coates, Peter. "Emerging from the Wilderness (or, from Redwoods to Bananas): Recent Environmental History in the United States and the Rest of the Americas," Environment and History, 10 (2004), pp. 407–38
• Hay, Peter. Main Currents in Western Environmental Thought (2002), standard scholarly history excerpt and text search
• McNeill, John R. "Observations on the Nature and Culture of Environmental History," History and Theory, 42 (2003), pp. 5–43.
• Robin, Libby, and Tom Griffiths, "Environmental History in Australasia," Environment and History, 10 (2004), pp. 439–74
• Worster, Donald, ed. The Ends of the Earth: Perspectives on Modern Environmental History (1988)

• A history of conservation in New Zealand
• For Future Generations, a Canadian documentary on conservation and national parks