Kömək
Bu səhifəni kitabınıza əlavə edin
Kitabı göstər (0 səhifə)
Səhifə təklif edinMübahisə–deduksiya–sübut fərqləri məntiqin özündə yaranmış anlayışlardır.[1] Terminologiya zamanla inkişaf etmiş və müxtəlif məna çalarları qazanmışdır.
Mübahisə (tam şəkildə müqəddimə–nəticə mübahisəsi) iki hissədən ibarət sistemdir: müqəddimələr və nəticə. Mübahisə yalnız və yalnız nəticəsi müqəddimələrin məntiqi nəticəsi olduğu halda etibarlı hesab olunur. Hər bir müqəddimə dəsti sonsuz sayda nəticə verə bilər və bunların hər biri etibarlı mübahisə formalaşdırır. Bu nəticələrin bəziləri açıq-aydındır, lakin əksəriyyəti gizli nəticələrdir. Çoxlu etibarlı mübahisələr hələ də etibarlı olduğu bilinməyənlər sırasındadır.
Etibarlılığın qeyri-aşkar hallarda müəyyən edilməsi üçün deduktiv məntiqi təfəkkür tələb olunur. Mübahisənin özündə deduksiya yoxdur; o, xaricdən tətbiq edilməlidir. Hər bir mübahisənin nəticəsi başqa mübahisələrin müqəddimə ola bilər. Bu baxımdan həm müqəddimə, həm də nəticə “konstituent” adlandırıla bilər. Klassik məntiqdə konstituentlər həqiqət daşıyıcıları hesab olunur: propozisiya, hökm, cümlə və s.
Deduksiya üç hissədən ibarət sistemdir: müqəddimələr, nəticə və aralıq mərhələlər zənciri. Bu mərhələlər nəticənin müqəddimələrdən çıxarıldığını göstərən məntiqi addımlardır. Deduksiya anlayışına görə, reasoning (təfəkkür prosesi) məntiqi cəhətdən əsaslandırılmışdır.
Bəzən mübahisənin etibarlı olduğunu yalnız deduksiya vasitəsilə bilmək mümkündür. Bununla belə, Venn diaqramları və digər qrafik metodlar kimi qeyri-deduktiv üsullar da təklif edilmişdir.[2]
Sübut – müqəddimələri məlum həqiqətlər olan deduksiyadır. Məsələn, Pifaqor teoreminin sübutu bir neçə müqəddiməyə – aksiom, postulat və təriflərə əsaslana bilər və çoxsaylı aralıq addımlar ehtiva edir. Alfred Tarskinin vurğuladığı kimi, həqiqətlər sübut yolu ilə bilinər, lakin hər bir sübut əvvəlcədən məlum olan həqiqətləri nəzərdə tutur.
Müqəddimə–nəticə mübahisələri nə etibarlılıq, nə də həqiqət haqqında bilik tələb edir və yaratmır. Deduksiya məntiqi düşüncə qaydalarının tətbiqini tələb edir, lakin müqəddimələrin həqiqiliyini tələb etmir. Onlar mübahisələrin etibarlılığını üzə çıxarır, lakin nəticənin həqiqiliyini təmin etmir.
Sübutlar müqəddimələrin həqiqiliyini tələb edir, deduktiv təfəkkür tələb edir və nəticənin də həqiqiliyini təmin edir.
Müasir məntiqçilər mübahisə konstituentlərinin təbiəti ilə bağlı razılaşmırlar. U. V. O. Quayn bu məsələyə Philosophy of Logic əsərinin ilk fəslini həsr etmişdir. Hətta Aristotelin konstituentləri necə qəbul etdiyi barədə tarixçilər arasında razılıq yoxdur.[3]
Məntiqçi Alonzo Çörç mübahisə anlayışını bu mənada işlətməmiş və uyğun termin təqdim etməmişdir. O, deduksiyanı nəticənin premislərdən çıxarılmasının nəticəsini bilmək prosesi kimi şərh etməmiş, bunun əvəzinə “premislərdən sübut” terminini işləmişdir. Çörç üçün sübut daha çox məntiqi həqiqətlər zəncirinin yaratdığı “inam” idi və bu, Aristoteldən əvvəlki həndəsədə geniş işlədilən ümumi nümayiş prosesi ilə tam uyğun deyildi.[4]
Çörçun mübahisə–deduksiya–sübut fərqlərini açıq şəkildə ayırmaması onun Platonçu loqisizm mövqeyi ilə uyğun hesab edilir. Maykl Dummetin Qottlob Frege haqqında fikirlərinə bənzər olaraq, bu yanaşma Çörçun mövqeyinə də tətbiq edilə bilər.[5]
- ↑ Corcoran, John. "Aristotle's Demonstrative Logic". History and Philosophy of Logic. 30. 2009: 1–20. CiteSeerX 10.1.1.650.463. doi:10.1080/01445340802228362.
- ↑ Dummett, Michael. Frege: Philosophy of Language. Harvard University Press. 1973. 432ff. ISBN 9780060111328.
- ↑ Willard Quine, Philosophy of logic, Harvard, 1970/1986.
- ↑ John Corcoran, Aristotle's syllogistic premises. Bulletin of Symbolic Logic. 18 (2012) 300–1.
- ↑ Church, Alonzo. Introduction to Mathematical Logic. Princeton University Press. 1956. ISBN 9780691029061.