Müəlləqat

Lüğətdə "bir şeyi başqa bir şeylə əlaqələndirmək", "bir şeylə maraqlanıb onu bəyənmək və sevmək" mənalarındakı "əlaq" (əlaqə) kökündən törəmiş "müəlləqa" kəlməsinin cəmi olan "müəlləqat" "bəyənildiyi üçün hamının görməsi üçün bir yere alınan, nümayiş olunan şeirlər" deməkdir.^[1] Bu sözdən (çox güman ki) ilk dəfə hicri IV (miladi X əsr) əsrin birinci yarısında Əbu Zeyd əl-Qureyşi tərəfindən qələmə alımış "Cəmhərətü əşaril-Ərəb" adlı əsərdə istifadə olunub.

Yeddi bölmədən ibarət olan antologiyanın birinci bölməsi "Müəlləqat" adlanır. Bu bölmədə yeddi müəlləqa şairlərinin qəsidələri cəmlənmişdir. Bu şeirlərə "əs-səbut-tival" (yeddi uzun qəsidə), "sümut" (ipə düzülmüş incilər), "müzəhhəbat" (qızılı şeirlər), "səbiyyat" (yeddi qəsidə),^[2] "müqəllədat" (əsrlərdən aşıb gələn qədim şeirlər) və "müsəmmətat" (inci silsilələri) kimi müxtəlif adlar verilmişdir.

Şeirləri Kəbənin divarindan asılmış (Müəlləqatüs-Səba) yeddi asqının müəllifi (müəlləqa şairləri) bunlardır:^[3]

1. İmru əl-Qeys. Beyt sayı 81 və ya 82.
2. Tərəfə ibn əl-Əbd. Beyt sayı 103 və ya 110.
3. Züheyr ibn Əbu Sülmə. Beyt sayı 62 və ya 64.
4. Ləbid ibn Rəbiə. Beyt sayı 88 və 89.
5. Əmr ibn Külsüm. Beyt sayı 103 və ya 111.
6. Əntərə ibn Şəddad. Beyt sayı 75 və ya 86.
7. Haris ibn Hillizə. Beyt sayı 83 və ya 84.

Əbu Zeyd əl-Qureyşi, bu siyahıdakı Əntərə ilə Harisi çıxarıb, onların yerinə ən-Nəbiqə əz-Zübyani ilə əl-Əşanı əlavə etmişdir. Yenə o bu siyahıdan Haris ibn Hillizəni çıxarıb, onun yerinə ən-Nəbiqə əz-Zübyani ilə əl-Əşanı əlavə etməklə müəlləqa şairlərinin sayısını səkkizə çatdırmışdır.^[4]

İbn Quteybə, bu siyahıya Abid ibn əl-Əbrası da əlavə edir.^[5] Müəlləqa şairlərinin sayısını ən-Nəhhas doqquza, ət-Təbrizi və əş-Şinkiti ona çatdırır. İbn Xəldun isə bu şairlərə Əlqamə ibn Əbədəni əlavə edir.^[6]

Müəlləqa şairlərinin ən qədimi, VI əsrin birinci yarısında yaşamış İmru əl-Qeysdir. Digərləri bu əsrin sonunda yaşamışlar. Bunlardan Züheyr, uzun bir ömür sürdükdən sonra 609-cu ildə vəfat etmişdir. Ləbid isə İslamı qəbul etmiş və uzun müddət yaşamışdır.

Rəvayətə görə müəlləqat Cahiliyyə dövrü Ərəb yarımadasının müxtəlif yerlərində keçirən yarmarkalardakı şeir yarışlarında tənqidçilər tərəfindən seçilmiş^[7] şeirlərdir. Onları kətan parçalara qızıl sulu ilə yazıb Kəbəbnin divarına asardılar. Ədəbiyyat tənqitçisi Əbu Cəfər ən-Nəhhas, ilk dəfə qədim ərəb şeirlərini toplayan şəxsin hicri II (VIII) əsrdə Həmmad ər-Raviyə olduğunu demişdir. Lakin o, şeirlərin Kəbə divarından asıldığı barəsindəki rəvayətin dəqiq olmadığını da qeyd etmişdir.^[8]

Bu şeirlər fəsih ərəbcə qələmə alınmış olub, heç birində müxtəlif ləhçələrə məxsus söz və ifadələr yoxdur. Bu şeirlərin hamısı klassik qəsidə üslubunda qələmə alınmışdır. Bu nəzm formasının xüsusiyyəti (təqribən 60 ilə 100 beyt arasında dəyişir) ondan ibarətdir ki, bütün misraların sonunda eyni qafiyə təkrar olunur. Həmçinin həmin qafiyə ilk misranın ilk yarısının sonunda da yerləşir. Qəsidə isə şairin köhnə sevgilisinin xatirəsini yad etməyə çağırdığı və "nəsib" adlanan romantik bir başlanğıc xarakteri daşıyan qısa bir parça ilə başlayır. Bu başlanğıcı ilk dəfə icad edərək istifadə edən İmru əl-Qeys olmuşdur. Ondan sonra gələn şairlərin demək olar ki, hamısı qəsidə yazmaqda onu təqlid etmişlər. Əmr ibn Külsümün müəlləqasının ilk beytləri (8 beyt) isə nəsib məzmunlu olmayıb, əyləncə və içki məclisi ilə bağlı romantik bir hissə şəklindədir.^[9] Bu adət halı almış başlanğıcdan sonra müəlləqatların ən əsas dayağını təsviri hissələr təşkil edir: şairin atı və ya dəvəsi, səhrada yaşayan heyvanlarla bağlı təşbehlər və təsvirlər, səhrada baş verən hadisələr, bədəvi həyatının və mübarizəsinin səhnələri və s.

• Süleyman Tülücü. "MUALLAKĀT", TDV İslâm Ansiklopedisi.
• Süleyman Tülücü. MU‘ALLAKĀT VE ŞAİRLERİ ÜZERİNE BİR BİBLİYOGRAFYA DENEMESİ-I (TÜRKİYE).