Lotereya (və ya lotto) — mükafat qazanmaq üçün təsadüfi şəkildə nömrələrin çəkilməsini nəzərdə tutan qumar forması. Bəzi hökumətlər lotereyaları qadağan edir, digərləri isə milli və ya ştat səviyyəsində lotereyalar təşkil edəcək qədər onları dəstəkləyir. Adətən lotereyaların dövlət tərəfindən müəyyən dərəcədə tənzimlənməsi mövcuddur. Ən geniş yayılmış tənzimləmələrə yetkinlik yaşına çatmayanlara satışın qadağan edilməsi və bilet satıcılarının lisenziyalaşdırılması daxildir. XIX əsrdə ABŞ-da və bəzi digər ölkələrdə lotereyalar geniş yayılmış olsa da, XX əsrin əvvəllərində ABŞ-da və Avropanın böyük hissəsində, eləcə də bir çox başqa ölkələrdə lotereyalar və tirajlı uduşlar daxil olmaqla qumarın əksər formaları qeyri-qanuni elan edildi. Bu vəziyyət İkinci Dünya müharibəsindən xeyli sonraya qədər davam etdi. 1960-cı illərdə isə kazinolar və lotereyalar vergiləri artırmadan dövlət gəlirlərini yüksəltmək vasitəsi kimi dünyanın müxtəlif yerlərində yenidən ortaya çıxmağa başladı.
Lotereyalar müxtəlif formatlarda olur. Məsələn, mükafat sabit məbləğdə pul və ya əmtəə ola bilər. Bu formatda kifayət qədər bilet satılmadıqda təşkilatçı üçün risk yaranır. Daha çox rast gəlinən halda isə mükafat fondu ümumi gəlirin sabit faizi kimi müəyyən edilir. Bunun məşhur nümunəsi “50–50” tirajıdır; burada təşkilatçılar mükafatın gəlirin 50%-i olacağını vəd edirlər. Bir çox müasir lotereyalar alıcılara bilet üzərində nömrələri seçməyə imkan verir ki, bu da birdən çox qalibin olmasını mümkün edir.[1]
Lotereyanın ilk qeydə alınmış nümunələri e.ə. 205–187-ci illərə aid Çin Han sülaləsi dövründən qalan keno vərəqləridir. Hesab edilir ki, bu lotereyalar Çin səddi kimi iri dövlət layihələrinin maliyyələşdirilməsinə kömək edib.[2] Çin mənbəyi olan Şeirlər Kitabında (e.ə. II minillik) “taxta çəkilişi” kimi təsvir edilən bir şans oyununa istinad var ki, kontekstdə bu, püşkatmanı ifadə edir.
Avropada ilk məlum lotereyalar Roma imperiyası dövründə keçirilmiş və əsasən ziyafətlərdə əyləncə məqsədi daşıyırdı. Hər qonaq bir bilet alır, mükafatlar isə tez-tez süfrə ləvazimatları kimi qiymətli əşyalar olurdu. Hər bir bilet sahibi mütləq nəsə qazanırdı. Bu tip lotereyalar əslində Saturnalia şənlikləri zamanı varlı zadəganların hədiyyə paylamasından başqa bir şey deyildi. Satış üçün bilet təqdim edilən ilk lotereya isə Roma imperatoru Avqust tərəfindən təşkil edilmişdir. Toplanan vəsait Roma şəhərində təmir işlərinə sərf edilmiş, qaliblərə isə dəyəri bərabər olmayan əşyalar verilmişdir.
Pul mükafatlı və satış üçün bilet təklif edən ilk qeydə alınmış lotereyalar XV əsrdə Aşağı Ölkələrdə keçirilmişdir. Müxtəlif şəhərlər şəhər istehkamlarının maliyyələşdirilməsi və yoxsullara yardım üçün ictimai lotereyalar təşkil edirdi. Gent, Utrext və Brügge şəhərlərinin arxiv qeydləri lotereyaların daha da qədim ola biləcəyini göstərir. L’Ecluse şəhərində 9 may 1445-ci il tarixli bir sənəddə divarların və istehkamların tikintisi üçün 4.304 biletlik lotereya vasitəsilə ümumilikdə 1.737 florin mükafat fondu toplandığı qeyd olunur[3] (2014-cü ilin dəyərinə görə təxminən 170.000 ABŞ dolları).[4] XVII əsrdə Niderlandda yoxsullara yardım etmək və müxtəlif ictimai məqsədlər üçün vəsait toplamaq məqsədilə lotereyalar təşkil etmək olduqca adi hal idi. Lotereyalar böyük populyarlıq qazanmış və ağrısız bir vergi forması kimi qiymətləndirilmişdi. Niderlandın dövlətə məxsus Staatsloterij lotereyası hələ də fəaliyyət göstərən ən qədim lotereyadır (1726). İngilis dilindəki “lottery” sözü holland dilində “taleyə” işarə edən “lot” isimindən yaranmışdır.
İtaliyada ilk qeydə alınmış lotereya 9 yanvar 1449-cu ildə Milanda Qızıl Ambrozian Respublikası tərəfindən Venesiya Respublikasına qarşı müharibənin maliyyələşdirilməsi üçün təşkil edilmişdir. Lakin Lottonun xüsusilə populyarlaşdığı yer Genuya olmuşdur. İnsanlar Böyük Şura üzvlərinin adlarına mərc edirdilər; hər altı ayda bir doxsan namizəddən beşi təsadüfi seçilirdi. Bu qumar növü Lotto və ya Semenaiu adlanırdı. İldə iki dəfədən daha tez-tez mərc etmək istəyənlər adların yerinə nömrələrdən istifadə etməyə başladılar və beləliklə müasir lotto yarandı. Buradan həm müasir qanuni lotereyalar, həm də qeyri-qanuni nömrə oyunu öz mənşəyini götürür.
Fransa kralı I Fransisk İtaliyadakı yürüşləri zamanı lotereyalarla tanış oldu və dövlət maliyyəsini gücləndirmək üçün krallığında belə bir lotereya təşkil etməyə qərar verdi. İlk fransız lotereyası — Loterie Royale — 1539-cu ildə keçirilmiş və Şatorenar fərmanı ilə təsdiqlənmişdir. Lakin bu cəhd uğursuz oldu, çünki biletlər çox baha idi və onları ala bilən sosial təbəqələr layihəyə qarşı çıxdı.
1757–1836-cı illər arasında, Fransız inqilabı dövründəki bəzi fasilələrlə təxminən 80 il ərzində Fransa dövləti gəlirli Loterieni idarə etmişdir.[5] Layihə Hərbi məktəbinin (École) maliyyələşdirilməsi təşəbbüslərindən doğmuşdur. Lotereyanın yaranmasında Cakomo Kazanova və Kaltsabici qardaşları (Covanni və Ranyeri) mühüm rol oynamışdır. Kazanova layihəni Madam de Pompadur, fransız riyaziyyatçısı Jan Leron Dalamber, École-in intendantı Jozef de Pari Düverne və Fransanın xarici işlər naziri ilə apardığı müzakirələrdə müdafiə etmişdir.[5] Müasir lotereyalardan fərqli olaraq, Fransa lotereyasında dövlət uduza da bilərdi, lakin mükafatların ağıllı şəkildə müəyyən edilməsi itkiləri son dərəcə qeyri-mümkün edir və dövlət üçün mənfəəti təmin edirdi.[5]
İngilislər ehtimal ki, əvvəllər də çekilişlər və oxşar şans oyunlarını sınamışdılar, lakin rəsmi olaraq qeydə alınmış ilk lotereya I Yelizaveta tərəfindən 1566-cı ildə təsis edilmiş və 1569-cu ildə tirajı keçirilmişdir. Buraxılan 400.000 biletin hər biri 10 şillinqə (£0,50) satılırdı (adi vətəndaşlar üçün təxminən üç həftəlik əməkhaqqı), baş mükafat isə təxminən £5.000 dəyərində idi.[6] Lotereya limanların bərpası, krallığın müdafiəsinin gücləndirilməsi və digər ictimai işlər, o cümlədən limanların yenidən qurulması və kral donanması üçün yeni gəmilərin inşası məqsədilə vəsait toplamaq üçün nəzərdə tutulmuşdu. Hər bilet sahibi mükafat qazanırdı və mükafatların ümumi dəyəri toplanan məbləğə bərabər idi. Mükafatlar həm nağd pul, həm də gümüş qablar, qobelenlər və incə kətan parçalar kimi qiymətli əşyalar şəklində verilirdi. Bundan əlavə, hər bir iştirakçı quldurluq, qətl, ağır cinayətlər və ya xəyanət istisna olmaqla, bir dəfə həbsdən toxunulmazlıq əldə edirdi. Lotereya ölkə boyu mükafatların təsvir olunduğu elanlarla təbliğ edilirdi.[7]
Beləliklə, lotereya biletlərinin (“boş bilet” olmadan) üç il ərzində satıldığı müddətdə toplanan vəsait hökumət üçün faizsiz borc rolunu oynayırdı. Sonrakı illərdə hökumət bilet satış hüquqlarını brokerlərə satdı; brokerlər isə agentlər və satıcılar vasitəsilə biletləri satdırırdılar. Bu brokerlər sonradan müxtəlif kommersiya təşəbbüsləri üçün müasir fond brokerlərinə çevrildilər. Əksər insanlar biletin tam qiymətini ödəyə bilmədiyindən brokerlər biletləri paylara bölərək satırdılar; nəticədə “On altıda bir” və ya “Üçüncü sinif” kimi qeydlərlə buraxılmış biletlər yaranırdı.[8]
Bir çox özəl lotereyalar da keçirilirdi; məsələn, London Virciniya Şirkəti Amerikada Ceymstaun məskənini dəstəkləmək üçün lotereya yolu ilə vəsait toplamışdı. İngilis Dövlət Lotereyası 1694-cü ildən 1826-cı ilə qədər fəaliyyət göstərdi. Beləliklə, İngiltərədə lotereyalar 250 ildən artıq davam etdi. Nəhayət, Parlamentdə müxalifətin davamlı təzyiqi altında hökumət 1826-cı ildə son lotereyanı elan etdi. Bu lotereya müasirləri tərəfindən “ictimai sadəlövhlük üzərində möhtəkirlərin son populyarlıq cəhdi” kimi lağa qoyuldu.[9]
1612-ci ildə I Ceyms tərəfindən təsdiqlənmiş ingilis lotereyası London Virciniya Şirkətinə Ceymstaunda ilk daimi ingilis koloniyasının qurulmasına yardım üçün vəsait toplamaq hüququ verdi.
Müstəmləkə Amerikada lotereyalar həm özəl, həm də ictimai layihələrin maliyyələşdirilməsində mühüm rol oynadı. 1744–1776-cı illər arasında 200-dən çox lotereyanın təsdiqləndiyi və yolların, kitabxanaların, kilsələrin, kolleclərin, kanalların və körpülərin maliyyələşdirilməsində əsas rol oynadığı qeyd edilir.[10] 1740-cı illərdə Prinston və Kolumbiya universitetlərinin, 1755-ci ildə isə Pensilvaniya Universitetinin əsası lotereyalar hesabına qoyulmuşdur.
Fransız–Hind müharibələri zamanı bir neçə koloniya istehkamların və yerli milisin maliyyələşdirilməsi üçün lotereyalardan istifadə etmişdir. 1758-ci ilin mayında Massaçusets Körfəzi Əyaləti Kanadaya qarşı ekspedisiya üçün lotereya yolu ilə vəsait toplamışdır.
Benjamin Franklin Filadelfiyanın müdafiəsi üçün toplar almaq məqsədilə lotereya təşkil etmişdir. Bu lotereyaların bəzilərində mükafat kimi “Səkkizlik parçalar” təqdim edilirdi. Corc Vaşinqtonun 1768-ci ildəki Mountain Road Lottery uğursuz olsa da, onun imzasını daşıyan nadir biletlər kolleksiya əşyasına çevrilmişdir; belə bir nümunə 2007-ci ildə təxminən 15.000 ABŞ dollarına satılmışdır. Vaşinqton 1769-cu ildə polkovnik Bernard Murun “Qul Lotereyası”nın da meneceri olmuş, bu lotereyada mükafat kimi torpaq sahələri və qullar təklif edilmiş və elanlar The Virginia Gazette qəzetində dərc edilmişdir.[11]
XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində bir çox ölkədə lotereyalar mənfi sosial nəticələrə görə tənqid olunmağa başladı. Qumar asılılığı, yoxsul təbəqələrin istismarı və korrupsiya halları lotereyalara qarşı ictimai narazılığı artırdı. Nəticədə XX əsrin əvvəllərində ABŞ və Avropanın əksər ölkələrində dövlət lotereyaları ləğv edildi və ya ciddi şəkildə məhdudlaşdırıldı.[12]
İkinci Dünya müharibəsindən sonra isə lotereyalara münasibət dəyişməyə başladı. Dövlətlər sosial proqramları, təhsil, səhiyyə və infrastruktur layihələrini maliyyələşdirmək üçün lotereyaları yenidən qanuniləşdirdilər. 1960-cı illərdən etibarən bir çox ölkədə milli lotereyalar yaradıldı və bu lotereyalar dövlət büdcəsinin mühüm gəlir mənbələrindən birinə çevrildi.[13]
XX əsrin sonlarında texnologiyanın inkişafı ilə lotereyalar da transformasiya olundu. Kompüterləşdirilmiş tirajlar, elektron bilet sistemləri və onlayn satış imkanları geniş yayıldı. Bu dövrdə beynəlxalq lotereyalar və bir neçə ölkəni əhatə edən iri uduş fondları formalaşdı.
Bu gün dünyanın əksər ölkələrində lotereyalar dövlət tərəfindən təşkil edilir və ya dövlət nəzarəti altında fəaliyyət göstərir. Milli lotereyalar adətən aşağıdakı məqsədlərə xidmət edir:[14]
- sosial rifah proqramlarının maliyyələşdirilməsi
- idman və mədəniyyət layihələrinin dəstəklənməs
- təhsil və elmi tədqiqatların maliyyələşdirilməsi
- dövlət büdcəsinə əlavə gəlir təmin edilməsi
Bir çox ölkədə lotereya gəlirlərinin müəyyən faizi xeyriyyəçilik məqsədlərinə yönəldilir. Məsələn, Böyük Britaniyada Milli Lotereya gəlirləri incəsənət, idman və irs layihələrinin maliyyələşdirilməsində istifadə olunur.
XXI əsrdə qlobal miqyaslı lotereyalar meydana çıxmışdır. Bu tip lotereyalar bir neçə ölkənin birgə iştirakı ilə təşkil edilir və çox yüksək mükafat fondları ilə seçilir. Transsərhəd lotereyalar uduş ehtimalının aşağı olmasına baxmayaraq, böyük məbləğli mükafatlar səbəbindən geniş populyarlıq qazanmışdır.[15]
Bu cür lotereyalar hüquqi baxımdan mürəkkəb mexanizmlərə malikdir və iştirakçı ölkələrin qanunvericiliyinə uyğun şəkildə tənzimlənir. Vergitutma, mükafatların bölüşdürülməsi və iştirak şərtləri ölkədən ölkəyə fərqlənə bilər.
Müasir dövrdə lotereyalar ətrafında ciddi sosial və etik müzakirələr aparılır. Tənqidçilər lotereyaların aşağı gəlirli təbəqələrə daha çox təsir etdiyini və “gizli vergi” funksiyası daşıdığını iddia edirlər. Onların fikrincə, lotereyalar sosial bərabərsizliyi dərinləşdirə bilər.[16]
Dəstəkçilər isə lotereyaların könüllü iştirak əsasında fəaliyyət göstərdiyini və əldə olunan vəsaitin ictimai faydalı sahələrə yönəldildiyini vurğulayırlar. Bu baxımdan lotereyalar, xüsusilə dövlət nəzarəti altında olduqda, legitim maliyyə aləti kimi təqdim edilir.
Lotereyalar ehtimal nəzəriyyəsinin klassik nümunələrindən biri hesab olunur. Onlar statistik hesablamalar, təsadüfi seçim mexanizmləri və risk anlayışının izahında geniş istifadə edilir. Fəlsəfə və epistemologiyada isə lotereyalar lotereya paradoksu kimi düşüncə eksperimentləri vasitəsilə rasional inam, ehtimal və bilik anlayışlarının təhlilində mühüm rol oynayır.[17]
- ↑ "Lottery Online - Lotto Tickets & Results - World Lottery Club". www.worldlotteryclub.com. 14 dekabr 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 dekabr 2014.
- ↑ "8 Notable Lotteries from History". HISTORY (ingilis). 16 may 2023. İstifadə tarixi: 11 fevral 2025.
- ↑ R. Shelley. The Lottery Encyclopedia. Austin, TX: Byron Pub. Services. 1989. səh. 109.
- ↑ "Historical Currency Conversions". Futureboy.us. 23 aprel 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 may 2014.
- ↑ 1 2 3 Stigler, S. M. (2022). Casanova’s Lottery: The History of a Revolutionary Game of Chance, University of Chicago Press.
- ↑ Lewis, Danny. "Queen Elizabeth I Held England's First Official Lottery 450 Years Ago". Smithsonian Magazine (ingilis). 13 yanvar 2016. 28 iyul 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 iyul 2021.
- ↑ John Ashton, A History of English Lotteries, 1893.
- ↑ "Our History". tatts.com. 10 dekabr 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 dekabr 2014.
- ↑ "Winning $70-million Lotto Max ticket sold in Ontario". CTV News. 15 fevral 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 noyabr 2020.
- ↑ John Samuel Ezell, Fortune's Merry Wheel, 1960.
- ↑ "Ajankohtaista". Veikkaus.fi. 1 oktyabr 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 dekabr 2020.
- ↑ "Lottopallot pyörähtivät ensi kerran 40 vuotta sitten" (fin). Veikkaus. 2 oktyabr 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 dekabr 2020.
- ↑ YLE: Lotto nähdään viimeistä kertaa Ylellä Arxivləşdirilib 2015-10-02 at the Wayback Machine (in Finnish)
- ↑ "Loton säännöt" (fin). Veikkaus. 21 mart 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 dekabr 2020.
- ↑ "Lottovoittoja jää vuosittain lunastamatta miljoonia". Iltalehti (fin). 10 dekabr 2010. 4 mart 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 dekabr 2020.
- ↑ "Lottery is legal in 13 states, banned in rest but available almost everywhere". India Today (ingilis). Ist. 1 noyabr 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 dekabr 2019.
- ↑ "Tamil Nadu bans Google Pay scratch cards; terms it lottery" (ingilis). 23 noyabr 2019 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 dekabr 2019.
- A History of English Lotteries, by John Ashton, London: Leadenhall Press, 1893
- Fortune's Merry Wheel, by John Samuel Ezell, Harvard University Press, 1960.
- Lotteries and Sweepstakes, 1932 by Ewen L'Estrange
- The Lottery Encyclopedia, 1986 by Ron Shelley (NY Public Library)
- Fate's Bookie: How The Lottery Shaped The World by Gary Hicks, History Press, 2009
- Brickman, Philip; Coates, Dan; Janoff-Bulman, Ronnie, "Lottery winners and accident victims: is happiness relative?", Journal of Personality and Social Psychology, 36 (8), avqust 1978: 917–927, doi:10.1037/0022-3514.36.8.917, PMID 690806
- Kaplan, H. Roy, "Lottery winners: The myth and reality", Journal of Gambling Studies, 3 (3), 1987: 168–178, doi:10.1007/BF01367438
- Arvey, Richard D.; Harpaz, Itzhak; Liao, Hui, "Work centrality and post-award work behavior of lottery winners", The Journal of Psychology, 138 (5), sentyabr 2004: 404–420, CiteSeerX 10.1.1.568.6208, doi:10.3200/JRLP.138.5.404-420, PMID 15529735
- Lau, Christoph; Kramer, Ludwig, Die Relativitätstheorie des Glücks. Über das Leben von Lottomillionären (The Relativity of Luck: About the Life of Lottery Millionaires) (alman), Herbolzheim: Centaurus, 2005, ISBN 978-3-8255-0605-6
- Gardner, Jonathan; Oswald, Andrew J., "Money and mental wellbeing: A longitudinal study of medium-sized lottery wins", Journal of Health Economics, 26 (1), yanvar 2007: 49–60, CiteSeerX 10.1.1.233.6258, doi:10.1016/j.jhealeco.2006.08.004, PMID 16949692
- Larsson, Bengt, "Becoming a Winner But Staying the Same: Identities and Consumption of Lottery Winners", American Journal of Economics and Sociology, 70 (1), yanvar 2011: 187–209, doi:10.1111/j.1536-7150.2010.00768.x, PMID 21322898