Lüksemburq Böyük Hersoqluğunun Konstitusiyası (Constitution du Grand-Duché de Luxembourg) — Lüksemburqun ali qanunudur.[2] O, dövlətin əsas idarəetmə prinsiplərini, hakimiyyət bölgüsünü, əsas hüquq və azadlıqları müəyyən edir və Lüksemburqun hüquq sisteminin əsasını təşkil edir. Hazırda qüvvədə olan Konstitusiya əsasən 17 oktyabr 1868-ci il tarixli sənədə əsaslansa da, zamanla çoxsaylı dəyişikliklərə məruz qalmışdır. Ən son əsaslı dəyişiklik 1 iyul 2023-cü ildə qüvvəyə minmişdir.[1]
| Lüksemburq Böyük Hersoqluğunun Konstitusiyası | |
|---|---|
| Constitution du Grand-Duché de Luxembourg Verfassung vum Groussherzogtum Lëtzebuerg Verfassung des Großherzogtums Luxemburg | |
 | |
| Hüquqi sahə | Konstitusiya hüququ |
| Növ | Konstitusiya |
| Ölkə |
 Lüksemburq |
| İmzalanıb | 17 oktyabr 1868 (əsas versiya)[1] |
| Qüvvəyə minib | 1 iyul 2023 (son əsaslı dəyişiklik)[1] (Əsas versiya 1868-də qüvvəyə minib) |
| İlk nəşr | Mémorial (Lüksemburqun rəsmi qəzeti) |
| Cari nəşr | 1 iyul 2023[1] |
| Saxlanılan yer | Lüksemburq Milli Arxivi (Arxivdə nüsxələri), Legilux (rəsmi onlayn mətn) |
Lüksemburqun konstitusiya tarixi XIX əsrin ortalarına gedib çıxır:
- 1841: Kral-Böyük Hersoq II Villemin dövründə məhdud səlahiyyətli məşvərətçi orqan olan Əyalətlər Məclisi (Assemblée des États) yaradılır. Bu, Lüksemburqda parlamentarizmin başlanğıcı hesab olunur.[3]
- 1848: Avropadakı inqilabi hərəkatların təsiri ilə Lüksemburqda ilk əsl konstitusiya qəbul edilir. Bu sənəd Belçika Konstitusiyasından ilhamlanaraq liberal prinsipləri, hakimiyyət bölgüsünü və əsas vətəndaş hüquqlarını təsbit edir. Deputatlar Palatası yaradılır.[3]
- 1856: Kral-Böyük Hersoq III Villem tərəfindən "dövlət çevrilişi" həyata keçirilir, 1848-ci il konstitusiyası ləğv edilir və daha mühafizəkar bir nizamnamə ilə əvəz olunur, Əyalətlər Məclisi bərpa edilir.[4]
- 1868: 1867-ci il London müqaviləsindən sonra Lüksemburqun statusu dəqiqləşdirilir və yeni konstitusiya qəbul edilir. Bu konstitusiya əsasən 1848-ci il sənədinə qayıdış olsa da, bəzi dəyişiklikləri ehtiva edirdi. Hazırkı konstitusiya məhz bu sənədə əsaslanır.[3][4]
- 1919: Birinci Dünya müharibəsindən sonra konstitusiyaya əhəmiyyətli dəyişikliklər edilir: ümumi seçki hüququ (kişilər və qadınlar üçün) tətbiq edilir və suverenliyin millətə məxsus olduğu prinsipi təsbit olunur.[5]
- XX və XXI əsrlər: Konstitusiyaya zamanın tələblərinə uyğun olaraq müxtəlif dövrlərdə (1948, 1956, 1972, 1988, 1996, 1999, 2003, 2009 və s.) çoxsaylı dəyişikliklər edilmişdir.[6]
- 2023: Konstitusiyanın hərtərəfli yenilənməsi layihəsi uzun illər davam edən müzakirələrdən sonra qəbul edilir və 1 iyul 2023-cü ildə qüvvəyə minir. Bu, 1868-ci ildən bəri ən əsaslı konstitusiya islahatıdır.[7]
1 iyul 2023-cü ildən qüvvədə olan Konstitusiya 12 fəsildən və 132 maddədən ibarətdir:[1]
- Fəsil I: Dövlət, onun ərazisi və Böyük Hersoq haqqında (Maddə 1-29)
- Fəsil II: Azadlıqlar və əsas hüquqlar (Maddə 30-47)
- Fəsil III: Suveren hakimiyyət (Maddə 48)
- Fəsil IV: Deputatlar Palatası (Maddə 49-76)
- Fəsil V: Qanunvericilik proseduru (Maddə 77-81)
- Fəsil VI: Hökumət (Maddə 82-91)
- Fəsil VII: Ədliyyə (Maddə 92-103)
- Fəsil VIII: Dövlət Şurası (Conseil d'État) (Maddə 104)
- Fəsil IX: Ombudsmen (Maddə 105)
- Fəsil X: Kommunalar (Yerli özünüidarəetmə) (Maddə 106-109)
- Fəsil XI: Dövlət idarələri (Maddə 110-120)
- Fəsil XII: Ümumi müddəalar, dəyişikliklər və keçid müddəaları (Maddə 121-132)
- Dövlət quruluşu: Lüksemburq konstitusiyalı monarxiya və parlamentli demokratiyadır (Maddə 1).[1] Dövlətin başçısı irsiyyət prinsipi ilə hakimiyyətə gələn Böyük Hersoqdur (Maddə 3).
- Suverenlik: Suveren hakimiyyət millətə məxsusdur (Maddə 48). Millət öz suverenliyini Deputatlar Palatası vasitəsilə həyata keçirir.
- Hakimiyyət bölgüsü: Konstitusiya qanunverici (Deputatlar Palatası), icraedici (Böyük Hersoq və Hökumət) və məhkəmə hakimiyyəti (məhkəmələr və tribunallar) arasında hakimiyyət bölgüsü prinsipini təsbit edir.[8]
- Qanunverici hakimiyyət: Deputatlar Palatası təkpalatalı qanunverici orqandır və 60 üzvdən ibarətdir. O, qanunları qəbul edir, büdcəni təsdiqləyir və hökumətin fəaliyyətinə nəzarət edir (Fəsil IV).[8]
- İcraedici hakimiyyət: İcra hakimiyyəti formal olaraq Böyük Hersoq tərəfindən, lakin faktiki olaraq Baş Nazirin başçılıq etdiyi Hökumət tərəfindən həyata keçirilir (Fəsil VI). Hökumət Deputatlar Palatası qarşısında məsuldur.
- Məhkəmə hakimiyyəti: Məhkəmə hakimiyyəti müstəqildir və məhkəmələr tərəfindən həyata keçirilir (Fəsil VII). Ən yüksək məhkəmə instansiyaları Ali Ədalət Məhkəməsi (Cour Supérieure de Justice) və İnzibati Məhkəmədir (Cour Administrative). Konstitusiya Məhkəməsi (Cour Constitutionnelle) qanunların Konstitusiyaya uyğunluğunu yoxlayır.[9]
- Əsas hüquq və azadlıqlar: Konstitusiya vətəndaşların geniş hüquq və azadlıqlarını təmin edir (Fəsil II). Bunlara qanun qarşısında bərabərlik, söz, mətbuat, toplaşma və din azadlığı, şəxsi toxunulmazlıq, mülkiyyət hüququ, təhsil hüququ və s. daxildir.[10] 2023-cü il islahatı ilə ətraf mühitin mühafizəsi, mədəni irsin qorunması və heyvanların rifahı kimi yeni hüquqlar da əlavə edilmişdir.[11]
- Dövlət Şurası (Conseil d'État): Qanun layihələri və digər aktlar barədə rəy verən məşvərətçi orqandır (Maddə 104).[12]
- Konstitusiyaya dəyişikliklər: Konstitusiyaya dəyişiklik etmək üçün Deputatlar Palatasında iki dəfə səsvermə keçirilməli (səsvermələr arasında ən azı üç ay fasilə olmalıdır) və hər iki dəfə deputatların ən azı üçdə ikisinin lehinə səs verməsi tələb olunur (Maddə 127). Bəzi hallarda referendum da tələb oluna bilər.[13]
1 iyul 2023-cü ildə qüvvəyə minən islahat Lüksemburq Konstitusiyasını müasirləşdirmək məqsədi daşıyırdı. Əsas yeniliklər bunlardır:[7][11]
- Əsas hüquqların genişləndirilməsi: Uşaq hüquqları, ətraf mühitin mühafizəsi, mədəni irsin qorunması, məlumat əldə etmək hüququ və heyvanların rifahı kimi yeni hüquqlar konstitusiya səviyyəsində təsbit edildi.
- Ədliyyə sisteminin islahatı: Məhkəmə hakimiyyətinin müstəqilliyi gücləndirildi, Ali Ədalət Şurası (Conseil supérieur de la justice) yaradıldı və hakimlərin təyinatı qaydaları dəyişdirildi.
- Böyük Hersoqun rolunun dəqiqləşdirilməsi: Böyük Hersoqun səlahiyyətləri və funksiyaları daha aydın şəkildə müəyyən edildi, onun əsasən təmsilçilik funksiyası daşıdığı vurğulandı.
- Parlament nəzarətinin gücləndirilməsi: Deputatlar Palatasının hökumət üzərində nəzarət mexanizmləri, o cümlədən istintaq komissiyaları yaratmaq hüququ genişləndirildi.
- Ombudsmen institutunun təsis edilməsi: Vətəndaşların dövlət orqanlarının fəaliyyətindən şikayətlərinə baxan Ombudsmen institutu konstitusiya səviyyəsində təsbit edildi (Maddə 105).
- ↑ 1 2 3 4 5 6 "Constitution du Grand-Duché de Luxembourg - Version consolidée applicable au 01/07/2023" (fransız). Service central de législation (Legilux). İstifadə tarixi: 2024-08-12.
- ↑ "La Constitution" (fransız). Ministère de la Justice - Le Gouvernement du Grand-Duché de Luxembourg. İstifadə tarixi: 2024-08-12.
- ↑ 1 2 3 "Histoire parlementaire" (fransız). Chambre des Députés du Grand-Duché de Luxembourg. İstifadə tarixi: 2024-08-12.
- ↑ 1 2 "Histoire constitutionnelle et parlementaire" (fransız). Guichet.lu - Luxembourg government portal. İstifadə tarixi: 2024-08-12.
- ↑ "Histoire du Luxembourg" (fransız). Le Gouvernement du Grand-Duché de Luxembourg. İstifadə tarixi: 2024-08-12.
- ↑ "Textes coordonnés - Constitution" (fransız). Legilux. İstifadə tarixi: 2024-08-12.
- ↑ 1 2 "La nouvelle Constitution entrera en vigueur le 1er juillet 2023" (fransız). Le Gouvernement du Grand-Duché de Luxembourg. 2023-06-26. İstifadə tarixi: 2024-08-12.
- ↑ 1 2 "Rôle et fonctionnement" (fransız). Chambre des Députés du Grand-Duché de Luxembourg. İstifadə tarixi: 2024-08-12.
- ↑ "Ordre judiciaire" (fransız). Ministère de la Justice - Le Gouvernement du Grand-Duché de Luxembourg. İstifadə tarixi: 2024-08-12.
- ↑ "Droits fondamentaux" (fransız). Ministère de la Justice - Le Gouvernement du Grand-Duché de Luxembourg. İstifadə tarixi: 2024-08-12.
- ↑ 1 2 "La révision de la Constitution" (fransız). Chambre des Députés du Grand-Duché de Luxembourg. İstifadə tarixi: 2024-08-12.
- ↑ "Attributions" (fransız). Conseil d'État du Grand-Duché de Luxembourg. İstifadə tarixi: 2024-08-12.
- ↑ "La révision de la Constitution" (fransız). Chambre des Députés du Grand-Duché de Luxembourg. İstifadə tarixi: 2024-08-12.