Lüksemburq ədəbiyyatı — Lüksemburq Böyük Hersoqluğunda əsasən üç dildə - Lüksemburq, Alman və Fransız dillərində yaradılmış ədəbi əsərlər məcmusudur.[1][2] Ölkənin mürəkkəb tarixi, coğrafi mövqeyi və çoxdilli cəmiyyəti onun ədəbiyyatının əsas xüsusiyyətlərini formalaşdırmışdır. Lüksemburq ədəbiyyatı qonşu ölkələrin (Almaniya, Fransa, Belçika) ədəbi ənənələrindən təsirlənsə də, özünəməxsus mövzuları və ifadə vasitələri ilə seçilir.[1]
Lüksemburq dilində yazılı ədəbiyyatın tarixi nisbətən gec başlayır. Orta əsrlərdə Lüksemburq ərazisində əsas yazı və ədəbiyyat dilləri Latın, Fransız və Alman (daha doğrusu, onun yerli dialektləri) olmuşdur. Bu dövrə aid ən məşhur əsərlərdən biri XIII əsrdə Vianenli İolandanın həyatından bəhs edən, Alman dilinin Orta Frankon dialektində yazılmış "Yolanda von Vianden" poemasıdır. Bu əsər Broder Kordatus tərəfindən qələmə alınmışdır və Lüksemburq ərazisində yaradılmış ən erkən ədəbi nümunələrdən hesab olunur.[3]
Lüksemburq ədəbiyyatının, xüsusilə Lüksemburq dilində olan ədəbiyyatın formalaşması XIX əsrdə milli kimliyin və müstəqillik arzularının güclənməsi ilə bağlıdır.[4] Bu dövrün üç əsas siması Lüksemburq dilində yazılı ədəbiyyatın baniləri hesab olunur:
Antuan Meyer (Antoine Meyer, 1801–1857): Lüksemburq dilində ilk çap edilmiş kitabın ("E’ Schrek op de’ Lezeburger Parnassus", 1829) müəllifidir.[1]
Edmond de la Fonten ("Dicks", 1823–1891): Şair, dramaturq və bəstəkar olmuşdur. Lüksemburq dilində yazdığı komediyalar, şeirlər və mahnılar ("De Wëllefchen an de Fiisschen") xalq arasında geniş populyarlıq qazanmış və Lüksemburq teatrının əsasını qoymuşdur.[5]
Mişel Rodanj (Michel Rodange, 1827–1876): Lüksemburqun milli eposu hesab olunan "Renert oder de Fuuss am Frack an a Maansgréisst" ("Tülkü Renert frakda və insan boyda", 1872) əsərinin müəllifidir. Bu satirik poema Götenin "Reineke Fuchs" əsərinin motivləri əsasında yazılsa da, Lüksemburq cəmiyyətinin və xarakterlərinin tənqidi təsvirini verir.[6]
Bu dövrdə Lüksemburq dilinin qrammatikası və lüğəti də tərtib olunmağa başlandı, lakin dilin rəsmi statusu hələ mövcud deyildi.
XX əsrdə Lüksemburq ədəbiyyatı hər üç dildə inkişaf etməyə davam etdi.
Əsrin əvvəlləri: Nikolaus Velter (Nikolaus Welter, Alman və Lüksemburq dillərində)[7] və Betti Veber (Batty Weber, əsasən Alman dilində feuilleton janrında)[8] kimi yazıçılar fəaliyyət göstərdi. Veber həm də Lüksemburqun mədəni həyatının əsas təşkilatçılarından idi.
İkinci Dünya Müharibəsi və sonrası: Nasist işğalı dövründə Lüksemburq dili qadağan edildi və bir çox yazıçı mühacirətə getməyə və ya gizli fəaliyyət göstərməyə məcbur oldu. Müharibədən sonra ədəbiyyatda müharibə təcrübəsi, müqavimət və milli kimlik mövzuları ön plana çıxdı. Bu dövrün və sonrakı illərin ən görkəmli simalarından biri beynəlxalq səviyyədə tanınan şairə Aniz Koltsdur (Anise Koltz, 1928-2023). O, əsasən Fransız və Alman dillərində yazmış və bir çox beynəlxalq mükafata layiq görülmüşdür.[9]
1970-80-ci illər və sonrası: Lüksemburq dilinin 1984-cü ildə milli dil elan edilməsi ilə bu dildə ədəbiyyatın inkişafı yeni təkan aldı. Qay Reveniq (Guy Rewenig) və Roje Mandershayd (Roger Manderscheid) kimi yazıçılar Lüksemburq dilində roman janrını inkişaf etdirdilər, sosial tənqidi mövzulara toxundular.[1]
Bu gün Lüksemburq ədəbiyyatı hər üç rəsmi dildə və hətta digər dillərdə (məsələn, İngilis) yaradılan əsərlərlə təmsil olunur. Jan Porfante (Jean Portante, Fransızca)[10], Lambert Şlexter (Lambert Schlechter, Fransızca), Qay Helminger (Guy Helminger, Almanca və Lüksemburqca), Tullio Forgiarini (Lüksemburqca), Nora İşler (Nora Wagener, Almanca) kimi müasir yazıçılar fəaliyyət göstərir. Mövzular daha da şaxələnmiş, miqrasiya, qloballaşma, fərdin cəmiyyətdə yeri kimi aktual məsələlər ədəbiyyata daxil olmuşdur. Uşaq ədəbiyyatı da inkişaf etməkdədir. Jan Krier 2011-ci ildə Adelbert von Chamisso mükafatına layiq görülmüşdür.[11]
Çoxdillilik: Lüksemburq ədəbiyyatının ən səciyyəvi xüsusiyyətidir. Bir çox yazıçı iki və ya üç dildə yazır və ya dillər arasında keçidlər edir. Bu, ölkənin dil və mədəniyyət qovşağında yerləşməsini əks etdirir.[12]
Kimlik axtarışı: Kiçik ölkənin böyük qonşular arasında öz yerini tapması, milli kimliyin formalaşması və qorunması ədəbiyyatda tez-tez rast gəlinən mövzulardır.[12]
Sosial tənqid: Xüsusilə Lüksemburq dilində yazan müasir müəlliflər cəmiyyətdəki problemləri, sosial bərabərsizliyi, bürokratiyanı tənqid edirlər.
Fransız və Alman təsirləri: Lüksemburq ədəbiyyatı həm Alman, həm də Fransız ədəbi ənənələrindən bəhrələnmişdir.
Lüksemburq ədəbiyyatının tədqiqi, arxivləşdirilməsi və təşviqi ilə əsasən Milli Ədəbiyyat Mərkəzi (Centre national de littérature - CNL) məşğul olur. CNL Merş şəhərində yerləşir və zəngin arxivə, kitabxanaya malikdir, sərgilər və tədbirlər təşkil edir.
Ölkədə bir neçə nüfuzlu ədəbiyyat mükafatı təsis edilmişdir:
Servais Mükafatı (Prix Servais): İlin ən yaxşı Lüksemburq ədəbiyyatı əsərinə verilir.
Betti Veber Mükafatı (Prix Batty Weber): Lüksemburqlu yazıçının bütün yaradıcılığına görə üç ildən bir verilir.
Milli Ədəbiyyat Müsabiqəsi (Concours littéraire national): Hər il fərqli janr üzrə keçirilir.[13]
Lüksemburqda bir neçə nəşriyyat (məsələn, Editions Phi, Hydre Éditions, Capybarabooks) yerli müəlliflərin əsərlərini çap edir.
- ↑ 1 2 3 4 Georges Hausemer, "About... Literature in Luxembourg", Press and Information Service of the Luxembourg government, March 2004, ISBN 2-87999-020-3. Retrieved 3 February 2011.
- ↑ "Littérature en luxembourgeois", Encyclopédie Larousse. (fr.) Retrieved 7 February 2011.
- ↑ "Luxemburg, Bibl. Nationale, Ms. 860", Marburger Repertorium, Deutschsprachige Handschriften des 13. und 14. Jahrhunderts. (alm.) Retrieved 7 February 2011.
- ↑ R. Muller, "Les débuts de la littérature luxembourgophone", Projet 'Formatioun Lëtzebuergesch', ULG – Campus d'Arlon, 17 February 2007. (fr.) Retrieved 7 February 2011.
- ↑ "Fontaine, Edmond (Lucien Irvin) de la", Luxemburger Lexikon, Editions Guy Binsfeld, 2006. (alm.)
- ↑ "Lentz, Michel (Méchel)", Luxemburger Lexikon, Editions Guy Binsfeld, Luxembourg, 2006- (alm.)
- ↑ "Nik Welter". (alm.)
- ↑ Sylvie Kremer-Schmit, "Batty Weber", Ons stad, No 35, 1990. (alm.) Retrieved 2 February 2011.
- ↑ "Anise Koltz" Arxivləşdirilib 2011-07-27 at the Wayback Machine, Arc Publications. Retrieved 8 February 2011.
- ↑ "Jean Portante" Arxivləşdirilib 2011-07-25 at the Wayback Machine, Transcript 26/27. Retrieved 2 February 2011.
- ↑ "Noch ein Preis für Jean Krier" Arxivləşdirilib 2012-03-24 at the Wayback Machine, Luxemburger Wort, 23 March 2011. (alm.) Retrieved 24 March 2011.
- ↑ 1 2 Marie-Anne Hansen-Pauly, "The Languages of Literature as a Reflection of Social Realities and Traditions in Luxembourg" in Manfred Schmeling and Monika Schmitz-Emans, "Multilinguale Literatur im 20. Jahrhundert", Könighausen & Neumann, Gmbh, Würzburg, 2002, p. 148 et seq. ISBN 3-8260-2047-2. Online here.
- ↑ "Prix et concours littéraires", Portail du Grand-Duché de Luxembourg. (fr.) Retrieved 11 February 2011.
- Milli Ədəbiyyat Mərkəzi (CNL) (fr.) (alm.)
- Lüksemburq Müəlliflərinin Lüğəti (CNL) (fr.) (alm.)