Kreşatik

I Vladimirin hakimiyyəti dönəmində Kiyev öz növbəsində bir-birindən aralı yerləşən üç yaşayış məntəqəsini özündə ehtiva edirdi:

• Desyatinnaya kilsəsi, Müqəddəs Sofiya kafedralı və Mixaylovski Zlatoverski monastırın yerləşdiyi, Knyaz sarayının olduğu Köhnə Kiyev;
• Sənətkarlıq və ticarət bölgəsi olan Podol adlı bölgə;
• Sonralar Kiyev-Peçersk Lavrası ilə Peçerskin tərkibinə əsas hissə olaraq daxil olan Berestovoe knyazlıq yaşayış məntəqəsi.

Yuxarı Şəhər Podola Boriçev spusk adlı küçə ilə, Peçerskə isə İvanovski putu keçməklə, İstiqlaliyyət meydanında salınan Lyatskiye darvazasından başlayaraq hazırki İnstitut küçəsinə uzanırdı.

Bu ərazi, Kreşatik küçəsinin İstiqlayiyyət Meydanından Avropa meydanına olan hissəsi Perevesiçe olaraq adlanırdı. Kiyevin hüdudları kənarında olarkən, ora yaşayışsız olaraq sıx meşə ilə örtülü idi. Hansıki burada yerli knyazlar, daha sonra isə digər Kiyevlilər öz əyləncələrini təşkil edirdilər. Çox vaxt bu kiçik yırtıcıları və quşları torla ovlamaq idi. Onları Soylu Qızlar İnstitutunun müəllimi Zaxarçenko “Kiyev indi və əvvəl” (1888) kitabında belə təsvir edir:

Kreşatikin bir şəhər küçəsi olaraq qeydə alınması bir çox araşdırmaçıların fikirinə görə 1797-ci ildən başlayır. Bu Müqaviləlilərin yarmarkasının Dubnodan Kiyevə köçürülməsindən sonra başlayır. Nikolay Zaverski qeyd edir ki:

Müqaviləlilərin yarmarkası şəhər büddəcəsböyümə gətirməli, buda öz növbəsində Kiyevin gələcək inkişafını təmin etməli idi. O zamanki şəhər memarı Andrey Malenski bu hadisənin kerespaktivini düzgün qiymətləndirərək Kreaçtik vadisini əsas arteriyaya çevirərək, öz növbəsində şəhərin üç hissəsini bir-biri ilə və Vasilkov şəhərinə gedən yolla birləşdirir. Beləki ordan keçən köhnə yol kiçik göldən başlayan Kreşatik çayı boyunca uzanırdı. Bu göl hazırkı İstiqlayiyyət meydanının şimalında yerləşir və əraziyə xoşa gəliçmli görünüş verirdi. Çay Bessarabiyanın yerləşdiyi nrayona doğru axırdı. Burada isə Lebed çayına tökülürdü. Monqol-tatar hücumları dövründə ərazi bataqlığa çevrilir. Bundan sonra «Koze boloto» adlanır.

Ərazidə tikililər ucalarkən, hakimiyyət ilkin olaraq burada kiçik bazarın fəlaiyyətinə qarşı deyildi. Burada kilsə göstəriləri və xalq şənlikləri keçirilirdi. Bununla belə 1874-cü ildən bunun hamısını Bessarabiya meydanına köçürdülər. Sonralar vadidə abadlıq üçün 118 torpaq sahəsi ayrıldı ki, bu torpaqlar əvvəlcə hakim təbəqənin nümayəndələrinə, yalnız bundan sonra tacirlərə, şəhər əhalisinə və kiçik məmurlara verildi. 1797-ci ildə Kreşatik vadisində ilk ev meydana gəlir, bu klassik üslubda tikilmiş, torpaq sahibi Onufiya Golovinskinin gözəl iki mərtəbəli daş sarayı olur.

Kreşatikin salınması XVIII əsrin sonları — XIX əsrin əvvəllərinə təsadüf edir. İlk əvvəl Avropa meydanından Proreznoy küçəsinə qədər olan hissəsin sağ hissəsi salınır. 1803-cü ildə isə sol hissə formalaşır. O zaman küçə Teatr küçəsi olaraq adlandırılır. Bunu səbəbi isə burada şəhərin ilk teatrının burada yerləşməsi olur. Küçənin son halı 1837-ci il şəhər planına əsasən ortaya çıxır. Küçə Bessarabiya meydanına qədər uzanır və indiki adını alır. 1869-cu ildən Kreşatik adı tam olaraq möhkəmlənir.

1876-cı ildə burada şəhər dummasının binası tikilir. 1892-ci ildə Rusiyya imperiyası ərazisində Kreşatiki Podolla birləşdirən elektrikli tramvay xətti çəkilir.

Böyük Vətən müharibəsinə qədər Kreşatik binalarla bəzədilir. Əsasən iki-üç mərtəbəli görkəmli fasada sahib binalardan ibarət idi. Küçənin eni bu zaman 35 m təşkil edirdi.

Kreşatikdə əsas ictimai nəqliyat ilk əvvəllər faytonlar vastəsi ilə təşkil edilirdi. 1882-ci ildə kiyevliləri 1528 tək və 88 çüt atlı fayton daşıyırdı. Sonradan tramvay meydana gəlir və faytonda istifadə azalsada, çıxarların azaldılması hesabına onların sayı 1895-ci ildə 1600 ədədinə çatır. . 1879-cu ildə Kreşatikdə omnibus meydana çıxır. Atlarla hərəkətə gələn omnibuslarla 20 yerlik, daimi reyslər təşkil edilir. Bessarabiyadan Kontraktnaya meydanına qədər gediş haqqı sərnişinlərə 6 qəpiyə başa gəlirdi.

1891-ci ildə atlarla çəkilən dəmiryolu üzərində hərəkət edən konkalardan ibarət maşrutlar meydana gəlir. Çarskaya meydanı - Lebed marşrutu Kreşatik boyunca keçirdi. 20-25 nəfərlik vaqonu iki-üç at rahatlıqla çəkə bilirdi. 1892-ci ildə Kreşatikdən ilk dəfə buxarla işləyən Kiyev tramvayı keçir. O sakit və tüstüsüz hərəkət edir, lakin zaman sübut edir ki, bu cür vaqonlar Kiyev ərazisi üçün tamamilə uyğun deyil. Elə həmin il Kiyevdə və Rusiyada ilk elektrikli tramvay (Avropada ikinci) Aleksandrovski enişi ilə Çarskayadan Kontrakt meydanına yola düşür. Nəticədə tramvay Kreşatikin tən ortası ilə hərəkət edir. 1894-cü ildə konka və buxar əsaslı tramvaydan imtina edilir. Konkanın keçdiyi xətt isə elektrikləşdirilir. Tramvaylar Kreşatikdə 1930-cu illərə qədər fəıaliyyət göstərir.

1930-cu ildə Kiyevdə ilk avtobus marşrutu Kreşatik boyunca keçir: Avropa meydanı - Kreşatik - Dəmiryol Vağzalı. Lakin növbəti il rentabelli olmadığı üçün marşrut bağlanır.

1923-cü ildə Kreşatik ilk sovet diplomatlarından biri olan, polyak əsilli rus inqilbçı Vaşislan Voronskinin şərəfinə Voronski küçəsi adlanır. Küçənin tarixi adı 1937-ci ildə bərpa edilir.

Ukrayna SSR-nın paytaxının Kiyevə köçürülməsindən sonra küççənin konstruksiyasına başlanılır. Bundan sonra yeni binaların tikintisinə başlanılır. Hətta binaların bir çoxunun tikintisi başa çatmadan Böyük Vətən müharibəsi dövründə tamamən dağıdılır. Müharibədən öncəki tikililər arasında univermağın da adını çəkmək olar. 1935-ci ildən etibarən memarlar «sosialisit realizmini» tətbiq etməyə başlayır. Bununla belə xalq ənənələrinə müraciyyət etməyə imkan tanınır.

1934-cü ildə Kreşatikdə tramvay xətti sökülür və yerinə troleybus xətti çəkilir. Üstəlik keçid hissə genişləndirilir və asfalt döşənir.

1941-ci ilin avqustunda çəhərin almanlar tərəfindən mühasirəsinə başlanılır. Kiyevin digər küçələri kimi Kreşatikdə zenit plomyotları üçün metal «kirpilərlə», barikadlarla, qum kisələri ilə əhatənləmişdi. 24 sentyabr 1941-ci ildə kiyevin almanlar tərəfindən işğalından sonra Kreşatik ardıcıl partlayışlar vaş verir.

Partlayışlar iki həftə davam edir. Kiyevin əsAs küçəsi olan Kreşatik demək olar ki, tamai ilə dağıdılır. Bir ay müddədində küçə boyunca yanğınlar olur. 3 noyabr 1941-ci ildə Ukrayna memarlığının incisi sayılan Kiyev-Peçersi lavrasının Uspenski kafedralı partladılır. Yalnız təsadüf nəticəsində almanlar Müqəddəs Sofiya kafedralının və keçmiş Mərkəzi Radanın binasını partlayıcılardan təmizləyə bilir.

Kiyev müdafiə qərargahının mühəndis xidmətinin keçmiş rəisi, mayor M. Çukarevin «1941-ci ildə Kiyevin müdafiəsinə mühəndis təminatı» adlı hesabatına əsasən, Qırmızı Ordunun geri çəkilən bölmələri tərəfindən şəhərdəki binalar minalanmışdır.^[2] İlk partladılan Kreşatikin küncündə Prorez küşəsi ilə kəsişmədə yerləşən «Uşaq dünyası» olur, avtomatik digər binalrdakı partlayıcılarda işə düşür. Partlayışlar və sonrakı yanğınlar o qədər güclü olur ki, şəhər mərkəzi tamami ilə yanır və müharibə dövründə bərpa edilmir.^[3] Bir neçə gün sonra, 1941-ci il sentyabrın 27-29-da Kiyev komendantı Kurt Eberhard Babi Yarda Kiyev yəhudilərinin məhv edilməsi üçün rəsmi bəhanə kimi Kreşatikin yandırılmasından istifadə edir

1941-1943-cü illərdə Kiyevin işğalı zamanı almanlar küçənin adını dəyişdirərək Eyxhornştrasse (feldmarşal German fon Eyxhornun şərəfinə) qoyurlar.

1943-cü ildə küçənin bərpasına başlanılır, yol təmizlənilir, dağıntılar aradan qaldırılır. Bərpa işlərinə bütün şəhər əhalisi cəlb edilir. Küçənin bərpası üçün müsabiqə 22 iyun 1944-cü ildə başladılır. Respublikanın paytaxtının mərkəzi küçəsində inzibati binalar, teatr və bir neçə mehmanxana binasının tikilməsi planlaş.dırılır. Müsabiqə qeyri-adi təşkil edilir. Belə ki, o açıq və qapalı hissədən ibarət idi. Açıq hissədə dörd mükafat təyin edilmişdi (birinci yerə — 40000 publ, ikinci yerə — 30000 publ, üçüncü yerə — 20000 publ və dördüncü yerə — 10000 publ). Qapalı bölmədə məşhur sovet memarlarına Kreşatik üçün inkişaf layihələri qurmaq təklif edilir və onların hər biri üçün 100.000 rubl ödənilməli idi. 1944-cü ilin sonuna Kiyevin əsas küçəsinin bərpası üçün 22 layihə hazırlanır. Onların hamısı Rusiya İncəsənət Muzeyində ictimaiyyətə nümayiş etdirilir.

Bir çox layihədə Kreşatnikdən Naberejnaya küçəsinə enmək üçün eskalatordan istifadə nəzərdə tululur. Nəticədə rəhbərlik bu layihələrdən heç birinin üzərində durmur və ikinci tur təşkil edilir. İkinci turda 3 qrup memar Aleksandr Vlasov, Aleksey Tasiya və Vladimir Zabolotovun rəhbərliyi altında işləyir. Zabolotnı Ukraynanın neo-barokko formalarından istifadə etdiyinə görə hökumət səviyyəsində tənqid edilir və bu səbəbdən o, müsabiqədə daha iştirak etmir.

1948-ci ildə son layihənin icrası Aleksandr Vlasovun qrupuna həvalə edilir. Kreşatikin bərpasının baş planına əsasən, küçələrin konfiqurasiyasını qoruyaraq mərkəzin yenidən qurulması qərara alınır, lakin «Stalinist ampiri» üslubunda tamamilə yeni binalar tikilir. 1949-cu ildə Vlasov Moskvaya baş memar vəzifəsinə göndərilir. Tikintinin rəhbərliyi Anatoli Dovropvolskiyə keçir. Bundan sonra o, Kiyevin baş memarı vəzifəsini icra edir. Onun planına görə, Kreşatik geniş magistral olmalı idi. Bərpa zamanı eni bəzi ərazilərdə 75 metrə çatmalı idi. Küçə vahid memarlıq ansamblı olaraq inşa edilir. Küçənin profili asimmetrikdir, 24 m-lik yol hissəsi və sağ tərəfdə yaşayış binasını yolun hərəkət hissəsindən ayıran bulvar.

1955-ci ildə əsas tikintinin əsas elementlərinin başa çatmasından və küçənin yeni görkəm almasından sonra “memarlıqda hədsizliyə qarşı mübarizə” başladılır. Misal üçün Lenin küçəsi ilə üzbəüz binada quraşdırılmağa hazır olan şpilin üçdə biri kəsilir və “Moskva” mehmanxanasının şpili tamamilə götürülməli olur.^[4]

Bu illərdə bərpa dövrü ilə müqayisədə ancaq eyni tipli binmnalarıın tikintisi həyata keçirilir. 1978-cildə həyata keçirilən bərpa işləri zamanı İstiqlaliyyət meydanının küncündə Ukrayna Həmkarlar İttifaqları Şurasının binasl tikilir. Bu binanın memarlıq motivini “Kreşatik” otelinin binası və “Novosti” agentliyinin binasında davam etdirilib.^[5] Hansı ki bu binalar sonradan inşa edilir. Maydanın sağ tərəfində, keçmiş Şəhər Dumasının yerində, bir park salınır. 1982-ci ildə Avropa meydanında Lenin muzeyi inşa edilir. hazırda bu bina Ukrayna evi adlanır.

Hazırda şəhərə gələnlər üçün kreşatik mütlək ziyarət etdikləri məkanlardan birinə çevrilib. Həftənin altı, bazar günləri və dövlət bayramları günlərində küçə nəqliyyata tam bağlanılır və ancaq piyadaların istifadəsində olur. Burada daima açıq səma altında konsertlər keçirilir, müstəqillik günü isə hərbi parad təşkil edilir. 2001-ci ilin avqust ayından İstiqlayiyyət meydanı bərpa üçün bağlanılır.

Colliers International tərəfindən aparılan araşdırmalara görə Kreşatik 2010-cu ildə dünya reytinq sıralamasında ticarət obyektlərinin kirayə qiymətlərinə görə 48-ci yerdə olmuşdur).^[6]

Kreşatik həmçinin Maydanla birlikdə etirazların məzkəzinə çevrilmişdir. 2000—2001-ci illərdə Maydanda «Kuçmasız Ukrayna» adlı etiraz aksiyaları keçirilir. 2004-cü ildə Kreşatik və Maydan Narıncı inqilabın mərkəzinə çevrilir. Kəskin dramatik etiraz aksiyaları 2013-cü ilin noyabr — 2014-cü ilin fevral ayları təşkil edilir. Bu aksiyalar sonda Avromeydan adını alır. Bu hadisələr zamanı Kreşatik küçəsi barikadalarla bağlanmış, çadırlar qurulmuş və səhra mətbəxi təşkil olunmuşdur. Kreşatik etirazçılarla silahlı hökumət qüvvələri arasında baş tutmuş qanlı toqquşmaya şahidlik etmişdir. Nəticədə 100-dən çox insan ölmüş və çoxlu sayda insan yaralanmışdır.

• № 1 — «Dnepr» mehmankanası
• № 2 — Ukrayna evi
• № 4 — «UNİAN» (Ukrayna Müstəqil İnformasiya Xəbərləri Agentliyi) xəbər agentliyi
• № 6 — «Nigah evi» (memar İosif Zerçer, 1911—1914)
• № 7/11 — Ukoopsoyuz (Ukrayna İstehlakçı Cəmiyyətlərinin Mərkəzi Birliyi)
• № 8 — Peterburq bankının binası (1911—1914, memar Leonti Benua).
• № 10 — Volqa-Kama Bankının binası (1912—1913, memar Pavel Andreyev).
• № 10-б — «Molodaya Prosvisa» Ümumkrayna gənclər ictimai təşkilatı və həftəlik «Slovo Prosveşeniya qəzetinin redaksiya heyəti.
• № 14 — «Kreşatik» mehmanxanası.
• № 15 — Passaj (1913—1914, memar Pavel Andreyev).
• № 15 — Boris Qmıryanın memorial ev muzeyi.
• № 16 — Kiyev Şəhər Həmkarlar İttifaqı Şurası.
• № 18/2 — Ukrayna Həmkarlar İttifaqının binası.
• № 19 — Kreşatik metrosu (1960)
• № 22 — Kiyev Baş Poçt İdarəsi və Poçt muzeyi.
• № 24 — Aqrar Siyasət Nazirliyi.
• № 25 — «Drujba» kinoteatrı (1954)
• № 26 — Ukrayna Dövlət Televiziya və Radio Verilişləri Komitəsi
• № 27-a — Ukrayna Milli Jurnalistlər İttifaqı
• № 30 — Ukraynanın Energetika və Kömür Sənayesi Nazirliyi.
• № 32 — Rusiya daxili ticarət bankının binası (1913—1915, memar İ. Lidval).
• № 36 — Kiyev Şəhər Şurasının və Kiyev Dövlət Şəhər administrasiyasının binası (1952—1957).
• № 38 — Mərkəzi Univermaq.
• № 40 — «Kane» mehmanxanasının binası (1873).
• № 42 — gəlirli ev (1894—1895).
• № 42-а — Kiyevin Peçersk Rayon Məhkəməsinin keçmiş binası.
• № 44 — gəlirli ev (1858, 1884, 1895, 1899—1900).
• № 46 — gəlirli ev (1872—1874).
• № 46-а — «Mənim Uşağım» telekanalı.
• № 48 — gəlirli ev (XIX əsrin sonu).
• № 50-б — Ukrayna Milli Operettasının İ. Kozlovski adına İncəsənət və Konsert Mərkəzi.
• № 52 — gəlirli ev (1875—1876).

Вулиці Києва : довідник : / за ред. А. В. Кудрицького. — К. : Українська енциклопедія ім. М. П. Бажана, 1995. — С. 240–241. — ISBN 5-88500-070-0.

• Енциклопедія українознавства / В. Кубійович. — Париж; Нью-Йорк: Молоде Життя, 1954—1989.
• Матушевич А. Хрещатик. — Киев, 1950.
• Хрещатик. Культурологічний путівник. — Киев, Амадей, 1997. — 160 с. — (Серія «Історія однієї вулиці»).

• История Крещатика
• Статья о Крещатике в журнале «Вокруг света»
• Взорванный и сгоревший Крещатик и прилегающие кварталы: Немецкая аэрофотосъёмка 1943 года
• Крещатик: Фотоэкскурсия