Korrupsiya Qavrama İndeksi

Məlumatların toplanmasının məqsədi müxtəlif dövlət sektorunda korrupsiya təcrübələri barədə ekspert və biznes liderlərinin qiymətləndirmələrini əldə etməkdir. Bura rüşvətxorluq, dövlət vəsaitlərindən sui-istifadə, dövlət vəzifəsindən şəxsi maraqlar üçün sui-istifadə, dövlət qulluğunda nepotizm və dövləti ələ keçirmək daxildir. 2012-ci ildən etibarən KQİ 12 müxtəlif qurumdan 13 müxtəlif sorğu və qiymətləndirməni nəzərə alıb. Qurumlar bunlardır:

• Afrika İnkişaf Bankı (Fil Dişi Sahilində yerləşir)
• Bertelsmann Fondu (Almaniya)
• Economist Intelligence Unit (Böyük Britaniyada yerləşir)
• Freedom House (Amerikada yerləşir)
• Global Insight (ABŞ-da yerləşir)
• Beynəlxalq İdarəetmə İnkişafı İnstitutu (İsveçrədə yerləşir)
• Siyasi və İqtisadi Risk Məsləhətçiliyi (Honq Konqda yerləşir)
• PRS Group, Inc. (ABŞ-da yerləşir)
• Dünya Bankı
• Dünya İqtisadi Forumu
• Dünya Ədalət Layihəsi (ABŞ-da yerləşir)

KQİ-də görünmək üçün ölkələr ən azı üç mənbə tərəfindən qiymətləndirilməlidir.^[5] Transparency İnternational Passau Universitetindən İohann Qraf Lambsdorffa KQİ-nin hazırlanmasını tapşırıb.^[6] İlk KQİ siyahıları ictimai rəy sorğularından istifadə edirdilər.

Bütün məlumatların KQİ indeksində birləşdirilməsi üçün ilk növbədə bütün məlumatların 0-100 miqyasına uyğun standartlaşdırması lazımdır. Burada 0 ən çox korrupsiyanı, 100 isə ən az olanı göstərir.

Növbəti addımda ilin baza məlumatlarına əsaslanan hər bir məlumat mənbəyi üçün orta kvadratik meyl hesablanır (itkin dəyərləri əvəz etmək üçün Stata statistik proqram paketinin "impute" əmrindən istifadə olunur). Daha sonra, hər bir ölkədən hər bir mənbə üçün 0 ətrafında mərkəzləşdirilmiş orta və 1 standart kənarlaşma ilə standartlaşdırılmış z balı hesablanır. Nəhayət, bu ballar təxminən 45 orta və 20 standart sapma ilə 0-100 miqyasına çevrilir. 0-dan aşağı olan ballar 0-a təyin edilir və 100-dən yuxarı ballar 100-lə məhdudlaşır. Bu, 2012-ci ildən bəri illər üzrə ardıcıl müqayisəliliyi təmin edir.

Hər bir ölkə üçün əldə edilən KQİ-ni hesablamaq üçün ən azı üç məlumat mənbəyi mövcud olmalıdır. Hesablanmış məlumatlar yalnız standartlaşdırma üçün istifadə olunur və indeksi hesablamaq üçün bal kimi istifadə edilmir.

KQİ balı standart xəta və inam intervalı ilə müşayiət olunur. Bu, konkret ölkə və ya ərazi üçün istifadə olunan məlumat mənbələrində mövcud olan dəyişikliyi əks etdirir.

2002-ci ildə nəşr olunan bir araşdırma Korrupsiya Qavrama İndeksi ilə korrupsiya üçün digər iki etibarlı əlaqə: qara bazar fəaliyyəti və tənzimləmənin həddindən artıq çoxluğu arasında "çox güclü əhəmiyyətli korrelyasiya" tapdı.

Hər üç göstərici həm də adambaşına düşən real ümumi daxili məhsulla yüksək dərəcədə əhəmiyyətli korrelyasiyaya malik idi. Bu miqyasda aşağı reytinq daha böyük korrupsiyanı əks etdirir, belə ki, daha yüksək ballara malik olan ölkələrdə ümumiyyətlə daha az korrupsiya olur.

2007 və 2008-ci illərdə dərc edilmiş tədqiqat sənədləri KQİ tərəfindən müəyyən edilmiş korrupsiya qavrayışının iqtisadi nəticələrini araşdırmışdır. Tədqiqatçılar daha yüksək KQİ ilə daha yüksək uzunmüddətli iqtisadi artım arasında əlaqəni müəyyən etdilər,

2020-ci ildən etibarən "Balkanlar Ölçüsündə Korrupsiya Qavrama İndeksi və ÜDM arasındakı əlaqənin araşdırılması" adlı tədqiqat məqaləsi Balkan ölkələrində KQİ və ÜDM arasında müsbət kointeqrasiya əlaqəsini təsdiq edir. Bundan başqa, KQİ-dən ÜDM-ə istiqaməti müəyyən edilmiş və buna əsasən KQİ-nin ÜDM-in səbəbi olduğu fərziyyəsi qəbul edilmişdir.

2019-cu ildən “Korrupsiya və İqtisadi İnkişaf: Yeni Təcrübəli Dəlillər işçi sənəddə vurğulanır ki, bir çox əvvəlki tədqiqatlar 2012-ci ildən əvvəl (indeksi zamanla müqayisə etmək çətin olan) öz təhlili üçün KQİ-dən istifadə edib və buna görə də qərəzli ola bilər. Lakin nəticələr göstərir ki, korrupsiya iqtisadi artımla neqativ əlaqədədir. Əgər KQİ bir standart bir bal belə azaldığı zaman adambaşına düşən real ÜDM uzunmüddətli dövrdə təxminən 17% azalır.

Transparency International tərəfindən bildirildiyi kimi, ayrı-seçkiliyin olmaması ilə daha yaxşı KQİ balı arasında korrelyasiya var. Bu onu göstərir ki, korrupsiyanın yüksək olduğu ölkələrdə qanun qarşısında bərabər rəftar təmin olunmur və konkret qruplara qarşı ayrı-seçkilik üçün daha çox şərait yaranır.^[7]

Görünən odur ki, ölkənin ədliyyə sistemi ölkənin korrupsiyaya qarşı mühüm müdafiəçisidir və ya əksinə, korrupsiyanın yüksək səviyyədə olması ədliyyə sisteminin effektiv olmamasından xəbər verir. Bundan əlavə, Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Narkotiklər və Cinayətkarlıqla Mübarizə İdarəsinin (UNODC) qeyd etdiyi kimi, dünyanın ədliyyə sistemləri böyük iş yükləri ilə həddən artıq yüklənir. Bu, artan kənar müdaxilələr, təzyiqlər və məhkəmələrin müstəqilliyinə xələl gətirmək cəhdləri ilə birlikdə ədliyyə sistemlərinin korrupsiyaya nəzarət edə bilməməsi ilə nəticələnir. Dünya Ədalət Layihəsinin Qanunun Aliliyi İndeksinin son nəşri, keçən ildə əksər ölkələrdə ədliyyə sistemlərinin geriləmə əlamətləri, o cümlədən artan gecikmələr, əlçatanlıq səviyyəsinin aşağı düşməsi də vəziyyətin aktuallığına sübut kimi xidmət edir. Əksinə, korrupsiya bəzi qrupların və ya şəxslərin digərləri üzərində qeyri-mütənasib üstünlük təşkil etməsini nəzərdə tutduğu üçün insanların ədalətə çatmasına mane olur. Məsələn, bir şəxs qanunla müəyyən edilmiş prosesi dəyişdirmək üçün şəxsi əlaqələrə etibar edə bilər.

Korrupsiya Qavrama İndeksi 2023-də göstərildiyi kimi, korrupsiya ilə cəzasızlıq arasında da əlaqə mövcuddur. Korrupsiyanın səviyyəsi daha yüksək olan ölkələrin dövlət məmurlarını mövcud qaydalara əməl etmədiklərinə və öz öhdəliklərini yerinə yetirmədiklərinə görə sanksiya etmək ehtimalı azdır. Korrupsiya ilə ədalət mühakiməsinə çıxış arasında müsbət əlaqə də göstərilib.^[8]

2013-cü ildə nəşr olunmuş "Korrupsiya və Gəlir Bərabərsizliyi Arasındakı Münasibət: Milli Tədqiqat" tezisi qlobal miqyasda korrupsiya və gəlir bərabərsizliyi arasındakı əlaqəni araşdırır. Tədqiqatın əsas tapıntısı gəlir bərabərsizliyi ( Cini indeksi ilə ölçülür) və korrupsiya (KQİ ilə ölçülür) arasında güclü əlaqənin olmasını aşkarlamasıdır.

2001-ci ildə aparılan tədqiqat ^[9] göstərir ki, korrupsiya nə qədər çox təsirlənirsə, ölkənin ekoloji göstəriciləri bir o qədər pisləşir.

"Nigeriyada Korrupsiya Qavrama İndeksi və Bəzi Digər İndekslərin Korrelyasiyası üzrə Statistik Təhlillər" adlı 2022-ci il tədqiqatı Nigeriyada Korrupsiya Qavrama İndeksi ilə digər müvafiq indekslər arasında əlaqəni araşdırdı. Bu indekslərə İnsan İnkişafı İndeksi, Qlobal Sülh İndeksi və Qlobal Aclıq İndeksi daxildir.

Dövlət idarəçiliyi ilə Korrupsiya Qavrama İndeksi arasındakı əlaqəni araşdıran bir tədqiqatda göstərilir ki, dövlət idarəçiliyinin səs və hesabatlılıq, siyasi sabitlik və hüququn aliliyi kimi aspektlərindəki mənfi tərəflər müəyyən edilərsə bu ölkənin korrupsiyaya uğramış kimi qəbul edilməsinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir edir. Bu onu göstərir ki, güclü idarəetmə təcrübələri korrupsiyanın azaldılmasında təsirli ola bilər.

Politoloq Den Huqun fikrincə, İndeksdəki üç qüsura aşağıdakılar daxildir:^[10]

• Korrupsiya çox mürəkkəb bir anlayışdır ki, bir xalla ələ keçirilə bilməz. Məsələn, Kanzas kəndlərində korrupsiyanın təbiəti Nyu-York şəhər administrasiyasından fərqli olacaq, lakin İndeks onları eyni şəkildə ölçür.
• Korrupsiyanın özündən fərqli olaraq, korrupsiya haqqında təsəvvürləri ölçməklə, indeks sadəcə olaraq mövcud stereotipləri gücləndirə bilər.
• İndeks yalnız özəl sektoru nəzərə almayaraq dövlət sektorunun korrupsiyasını ölçür. Bu, məsələn, yaxşı açıqlanmış LIBOR qalmaqalı, Odebrext işi və s. korrupsiya əməlləri sayılmır.

Birləşmiş Ştatlarda bir çox hüquqşünas beynəlxalq şirkətlərə müxtəlif ölkələrdə Xarici Korrupsiya Təcrübələri Aktının pozulması riskini araşdırarkən KQİ-nə də nəzər yetirməyi məsləhət görür. Bu təcrübə Minnesota Beynəlxalq Hüquq Jurnalı tərəfindən tənqid edilmişdir və yazırdı ki, KQİ qavrayışlı qərəzlərə məruz qala bilər, buna görə də hüquqşünaslar tərəfindən faktiki milli korrupsiya riskinin ölçüsü kimi qəbul edilməməlidir.

Transparency İnternational həmçinin güclü elitanın ciddi qərəzliyi ilə tənqid edilən ekspert rəyləri əvəzinə, birbaşa sorğulardan istifadə etməklə ölkələri korrupsiya səviyyələrinə görə sıralayan Qlobal Korrupsiya Barometrini də dərc edir.

Transparency International xəbərdarlıq edib ki, təmiz KQİ balı olan bir ölkə hələ də beynəlxalq səviyyədə korrupsiya ilə əlaqəli ola bilər. Məsələn, İsveç 2015-ci ildə 3-cü ən yaxşı KQİ balı olduğu halda, onun dövlət şirkətlərindən biri TeliaSonera Özbəkistanda rüşvət ittihamları ilə üzləşib.^[11]

Transparency İnternational təşkilatının 2024-cü ildə qeyd etdiyi kimi,^[12] qlobal səviyyədə korrupsiyanın səviyyəsi durğunlaşır. KQİ ilə ölçülən 180 ölkədən yalnız 28-i son on iki ildə korrupsiya səviyyəsini yaxşılaşdırıb, 34 ölkə isə əhəmiyyətli dərəcədə pisləşib. 118 ölkə üzrə əhəmiyyətli dəyişiklik qeydə alınmayıb. Üstəlik, Transparency International-ın məlumatına görə, əhalinin 80 faizindən çoxu KQİ qlobal orta göstəricidən 43-dən aşağı olan ölkələrdə yaşayır və beləliklə, korrupsiya qlobal miqyasda insanların əksəriyyətinə təsir edən problem olaraq qalır.

KQİ-də ən çox azalma müşahidə olunan dövlətlər arasında Venesuela kimi avtoritar dövlətlər, eləcə də İsveç (azalma 7, hazırkı bal 82) və ya Böyük Britaniya (azalma 3, hazırkı xal 71) kimi uzun müddət yüksək qiymətləndirilmiş demokratiyalar var. Kəskin azalma yaşayan digər ölkələrə Şri-Lanka, Monqolustan, Qabon, Qvatemala və Türkiyə daxildir. Bunun əksinə olaraq, son on iki ildə KQİ balında ən əhəmiyyətli irəliləyişlər Özbəkistan, Tanzaniya, Ukrayna, Fil Dişi Sahili, Dominikan Respublikası və Küveytdə qeydə alınıb.

2024-cü il Korrupsiya Qavrama İndeksi cədvəlində 180 ölkə sıralamasında ən yüksək balla ən yaxşı göstərici Danimarka (90 bal) 1-ci yerdə, ən aşağı balla ən korrupsiyalaşmış sonuncu 180-ci yerdə isə Cənubi Sudan (8 bal) qeyd olunub.^[13]

Şimali və Qərbi Avropanın, Şimali Amerikanın, Asiya və Sakit Okeanın qabaqcıl iqtisadiyyatları uzunmüddətli perspektivdə reytinqlərdə birinci yerdədir. Bu o deməkdir ki, bu ölkələr dövlət sektorunda korrupsiyanın aşağı səviyyədə olduğu kimi qəbul edilir. Bu dövlətlər həmçinin, düzgün işləyən məhkəmə sistemlərinə, qanunun aliliyinə və siyasi sabitliyə malikdirlər – bütün bunlar təmiz idarəçilik haqqında təsəvvürlərə kömək edən amillərdir. Bununla belə, bu ölkələrin güclü daxili institutları olsa da, beynəlxalq mühitə təsir edən öz maliyyə sistemləri və qaydalarına gəldikdə, onların korrupsiyaya qarşı mübarizə öhdəliyi zəif görünür.^[14] KQİ transmilli korrupsiyanı nəzərdən keçirmir və ona görə də bu ölkələrin şirkətləri tərəfindən korrupsiyaya uğramış xarici biznes təcrübələri onların KQİ xallarına təsir etmir. Hollandiya nümunəsi bu məsələni qabarıq şəkildə göstərir. Yüksək KQİ balına baxmayaraq, Nigeriya neft rüşvəti ilə bağlı işdə Hollandiya müqavilələr qazanmaq üçün xarici məmurlara rüşvət verən şirkətləri həmin iş ilə əlaqəsi olan bir dövlət kimi təqib etmirdi.^[15]

Korrupsiya əleyhinə Konvensiyanı^[16] imzalayan 44 ölkədən 43-də, eləcə də Çin, Hindistan və Sinqapurda xarici rüşvətxorluğun tətbiqini qiymətləndirən Korrupsiya İxrac 2022 hesabatı üzə çıxarır. O, xarici rüşvətlə bağlı icraatda əhəmiyyətli azalma aşkar edib, 47 ölkədən yalnız ikisi hazırda aktiv icra kateqoriyasındadır. Digər əsas nəticələr ondan ibarət idi ki, heç bir ölkə öz vətəndaşları tərəfindən rüşvətxorluqdan və bununla bağlı çirkli pulların yuyulmasından azad deyil. Üstəlik, hesabata görə, hüquqi çərçivələrdə zəifliklər qalmaqdadır və icra sistemləri əksər ölkələr tərəfindən icraya dair məlumatlar adekvat şəkildə açıqlanmır, zərər çəkənlərə təzminat nadir hallarda verilir və artan beynəlxalq əməkdaşlıq hələ də əhəmiyyətli maneələrlə üzləşir. Bu, həm daxili, həm də beynəlxalq amilləri nəzərə alaraq korrupsiya ilə mübarizəyə daha kompleks yanaşma tələb edir.

1. ↑ "Corruption Perception Index". transparency.org. İstifadə tarixi: 28 January 2020.
2. ↑ "Corruption Perceptions Index: Frequently Asked Questions". Transparency International. 2024. 3 June 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 July 2024.
3. ↑ "1995 – CPI". Transparency.org (ingilis). İstifadə tarixi: 7 July 2022.
4. ↑ "CPI 2024". Transparency International. İstifadə tarixi: 14 February 2025.
5. ↑ Transparency International. "Frequently asked questions (FAQs)". Corruption Perceptions Index 2010. Transparency International. 2010. 2 September 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 August 2011.
6. ↑ "Frequently Asked Questions: TI Corruption Perceptions Index (CPI 2005)". İstifadə tarixi: 22 November 2005.
7. ↑ "CPI 2023: Corruption and (in)justice - News". Transparency.org (ingilis). 2024-01-30. İstifadə tarixi: 2024-04-29.
8. ↑ “CORRUPTION PERCEPTIONS INDEX 2023.” Transparency International, Jan. 2024. ISBN 978-3-96076-250-8.
9. ↑ ""Strongest correlation" between corruption and poor environmental…". Transparency.org (ingilis). 2001-01-25. İstifadə tarixi: 2024-04-29.
10. ↑ Hough, Dan. "Here's this year's (flawed) Corruption Perception Index. Those flaws are useful". The Washington Post (ingilis). 27 January 2016. ISSN 0190-8286. İstifadə tarixi: 27 January 2016.
11. ↑ "2015 Corruptions Perceptions Index - Explore the results". Transparency.org (ingilis). 27 January 2016. İstifadə tarixi: 5 January 2023.
12. ↑ "CPI 2023: Highlights and insights - News". Transparency.org (ingilis). 2024-01-30. İstifadə tarixi: 2024-04-29.
13. ↑ "Corruption Perceptions Index (latest)". Transparency International. İstifadə tarixi: 11 February 2025.
14. ↑ "CPI 2023: Trouble at the top - News". Transparency.org (ingilis). 2024-01-30. İstifadə tarixi: 2024-04-29.
15. ↑ "Nigeria oil bribery case: Netherlands and US must reopen…". Transparency.org (ingilis). 2023-05-22. İstifadə tarixi: 2024-04-29.
16. ↑ "Wayback Machine" (PDF). antikorrupsiya.gov.az. İstifadə tarixi: 2025-02-19.

• Rəsmi sayt
• Qlobal İnkişaf İndekslərinin və Reytinqlərinin Siyahısı
• Korrupsiyanın Ölçülməsi üzrə İstifadəçi Təlimatında CPI və oxşar indekslər tənqid olunur.
• Qlobal Dürüstlük İndeksi