Kömək
Bu səhifəni kitabınıza əlavə edin
Kitabı göstər (0 səhifə)
Səhifə təklif edinFəlsəfi epistemologiyada koherentizmin iki növü mövcuddur: həqiqətin koherentlik nəzəriyyəsi[1] və koherent əsaslandırma nəzəriyyəsi[2] (həmçinin epistemik koherentizm kimi tanınır).[3]
Koherent həqiqət anlayışı iki yanaşmaya bölünür: yalnız lokallaşdırılmış şəbəkələrə tətbiq olunan antropoloji yanaşma (“müəyyən bir əhali nümunəsi daxilində doğru, əhali haqqında anlayışımıza əsasən”) və kateqorial çoxluqlar kimi universallara əsaslanan yanaşma. Antropoloji yanaşma daha çox həqiqətin müvafiqlik nəzəriyyəsinə aiddir, universal nəzəriyyələr isə analitik fəlsəfə daxilində kiçik bir inkişaf sahəsini təşkil edir.
Əsaslandırmanın koherentist nəzəriyyəsi, koherent həqiqətin hər iki nəzəriyyəsi ilə əlaqəli şəkildə şərh oluna bilər və epistemik əsaslandırmanı yalnız o halda bir inancın xüsusiyyəti kimi qəbul edir ki, həmin inanc koherent bir çoxluğun üzvü olsun. Koherentizmi digər əsaslandırma nəzəriyyələrindən fərqləndirən cəhət ondan ibarətdir ki, əsaslandırmanın ilkin daşıyıcısı fərdi inanc deyil, məhz bu çoxluqdur.[4]
Bir epistemoloji nəzəriyyə kimi koherentizm, təriflərə verdiyi xüsusi əhəmiyyətə görə, doqmatik fundamentalizmə, həmçinin infinitizmə qarşı çıxır. Eyni zamanda, o, reqress arqumentinin yaratdığı problemlərə də bir həll təklif etməyə çalışır; bu arqument müvafiqlik nəzəriyyəsini ciddi şəkildə çətin vəziyyətə salır. Brend Blanşard iddia edir ki, biz bir müddəanın öz-özünə aydınlığına əsaslanaraq həqiqəti müəyyən etdiyimizi düşündükdə, əslində koherentliyi həmin müddəanı doğru kimi təsdiqləmək üçün meyar kimi istifadə edirik. Məsələn, “2 + 2 = 4” kimi bir müddəanın doğruluğuna əmin olmaq üçün insan “öz müddəasının doğruluğu onunla birlikdə mövcud olan və birlikdə doğru və ya yanlış ola bilən saysız-hesabsız digər müddəalarla koherentliyinə” istinad edir.[5]
Koherentizm ya bilik və həqiqətin strukturu və sistemi haqqında, ya da əsaslandırılmış inanc haqqında bir baxışdır. Koherentist tezis adətən öz əksinin inkarı formasında ifadə olunur; məsələn, sübut-nəzəri çərçivədən məhrum olan doqmatik fundamentalizm və ya universalizmi olmayan müvafiqlik nəzəriyyəsi kimi yanaşmalar rədd edilir. Devid Lyuis tərəfindən inkişaf etdirilmiş terminologiya və onun çoxsaylı dünyalar nəzəriyyəsi ilə bağlı olan kontrafaktualizm[6] filosoflar arasında populyar olsa da, akademik çevrələrdə universallar anlayışına qarşı geniş şübhə yaratmışdır. Hipotetik koherentlik ilə onun faktiki reallaşması arasında bir çox çətinliklər mövcuddur. Koherentizm ən azı bunu iddia edir ki, bütün biliklər və əsaslandırılmış inanclar son nəticədə qeyri-nəticəvi biliklərə və ya əsaslandırılmış inanclara söykənmir. Bu mövqeni müdafiə edərkən koherentistlər iddia edə bilərlər ki, birləşmələr (və) ayırmalardan (və ya) daha spesifikdir və bu səbəbdən müəyyən mənada daha müdafiəolunandır.
Fundamentalizmə cavab verdikdən sonra koherentistlər adətən öz baxışlarını müsbət şəkildə xarakterizə edərək, bilik strukturunu izah etmək üçün fundamentalizmdə istifadə olunan “bina” metaforasını başqa metaforalarla əvəz edirlər. Bunlardan biri də biliyimizi dənizdə üzən bir gəmi ilə modelləşdirən metaforadır; bu modelə görə, gəminin dənizə davamlılığı ehtiyac olan istənilən hissənin təmiri ilə təmin edilir. Bu metafora ilk dəfə riyaziyyatda irəli sürülmüş uyğunsuzluq problemini izah etmək məqsədinə xidmət edir. Koherentistlər adətən hesab edirlər ki, əsaslandırma yalnız inanclar arasındakı müəyyən münasibətin funksiyasıdır və bu inancların heç biri doqmatik fundamentalistlərin iddia etdiyi kimi imtiyazlı inanc statusuna malik deyil. Bu yolla universal həqiqətlərə daha asan yaxınlaşmaq mümkün olur. Koherentizmin müxtəlif növləri bilik sistemi ilə əsaslandırılmış inanc arasındakı spesifik münasibətə görə fərqləndirilir; bu münasibətlər predikat məntiqi və ya ideal halda sübut nəzəriyyəsi terminləri ilə şərh oluna bilər.[7]
Həqiqət nəzəriyyəsi kimi koherentizm doğru cümlələri yalnız müəyyən edilmiş bir cümlələr toplusu ilə koherent olanlarla məhdudlaşdırır. Bir şəxsin inancı o halda və yalnız o halda doğrudur ki, həmin inanc onun digər (doğru) inanclarının hamısı və ya əksəriyyəti ilə koherent olsun. Bu zaman koherentlik terminologiyasının həqiqətlə, məsələn mütləqlik və ya universalizm kimi bütün həqiqəti xarakterizə edən anlayışlar vasitəsilə əlaqələndirildiyi bildirilir. Bu əlavə terminlər həqiqət ifadəsinin nə demək olduğunu müəyyən edən keyfiyyətlərə çevrilir və həqiqət ifadələri də öz növbəsində doğru inancın nə olduğunu müəyyən edir. Adətən koherentliyin sadəcə ardıcıllıqdan (ziddiyyətsizlikdən) daha güclü bir məna daşıdığı qəbul edilir. Əhatəli olan və Okkam ülgücünün tələblərinə cavab verən müddəalara adətən üstünlük verilir.
Bu prinsipə nümunə olaraq demək olar ki, əgər insanlar bir virtual reallıq kainatında yaşasaydılar, əslində mövcud olmayan ağaclardakı quşları görə bilərdilər. Təkcə quşlar deyil, ağaclar da gerçək olmazdı. İnsanlar quşun və ağacın orada olduğunu bilə də, bilməyə də bilərdilər, lakin hər iki halda virtual dünya ilə real dünya arasında mövcud təcrübə çərçivəsində doğru inanclar vasitəsilə ifadə olunan bir koherentlik mövcud olardı. Koherentlik həqiqət dəyərlərini, istənilən mənada yanlış ola biləcək inanclardan yan keçərək izah etməyin bir yoludur. Həqiqətin müvafiqlik nəzəriyyəsinə mənsub daha ənənəvi tənqidçilər iddia etmişlər ki, məzmunlar sonsuz olmadıqca və ya məzmunlar hansısa formada sübut şəklində mövcud olmadıqca, bu nəzəriyyə eyni zamanda həm məzmuna, həm də sübuta malik ola bilməz. Belə bir “mövcud sübut” forması absurd görünə bilər, lakin koherentistlər bunu problemli hesab etmirlər. Bu səbəbdən koherentizm bəzən həddindən artıq ümumiləşdirici sayılan nəzəriyyələr qrupuna daxil edilir; Gábor Forrai bu yanaşmanı “blob realizmi” adlandırır.[8]
Həqiqətin koherentlik nəzəriyyəsinə qarşı ən məşhur etirazlardan biri Bertran Rassellin ziddiyyətlə bağlı arqumentidir. Rassell iddia edirdi ki, bir inanc və onun inkarı ayrı-ayrılıqda inancların tam bir toplusu ilə koherent ola bilər və bu da daxili uyğunsuzluğa gətirib çıxarır. Məsələn, əgər bir şəxs yanlış bir inanca sahibdirsə, bu zaman biz necə müəyyən edə bilərik ki, həmin inanc yanlış olsa da real bir obyektə istinad edir, yoxsa əksinə, doğru inanc mövcuddur, lakin ona inanılmır? Beləliklə, koherentlik ya ziddiyyətsiz bir nəzəriyyəyə, ya da relativizm və ya paradoks kimi məhdud dərəcədə uyğunsuzluğu qəbul edən bir yanaşmaya əsaslanmalıdır. Koherentlik üçün zəruri olan əlavə meyarlara universalizm və ya mütləqlik də daxil ola bilər; bu isə göstərir ki, sonsuzluq anlayışından istifadə edilmədikdə nəzəriyyə ya antropoloji, ya da qeyri-koherent olaraq qalır. Bir koherentist iddia edə bilər ki, bu ssenari nəzərdən keçirilən bütün nəzəriyyələrə şamil olunur və buna görə də relativizmdən qaçmaq üçün koherentizm üstün tutulmalı olan həqiqət-nəzəri çərçivədir.
Müasir fəlsəfədə həqiqətin koherentlik nəzəriyyəsi Barux Spinoza,[1] İmmanuel Kant,[1] Yohann Qotlib Fixte,[1] Karl Vilyem Fridrix Şleqel,[9] Georq Vilhelm Fridrix Hegel[1] və nəzəriyyənin klassik formalaşdırılmasına görə tanınan Harold Henri İoaxim tərəfindən müdafiə olunmuşdur.[10] Bununla belə, Spinoza və Kant bəzən həqiqətin müvafiqlik nəzəriyyəsinin tərəfdarları kimi də şərh edilmişlər.[11]
Gec müasir fəlsəfədə epistemik koherentist baxışlar Schlegel[12] və Hegel[13] tərəfindən irəli sürülmüşdür, lakin əsaslandırmanın koherentlik nəzəriyyəsinin klassik forması Frensis Herbert Bredli tərəfindən onun The Principles of Logic (1883) əsərində təqdim edilmişdir.[14]
Müasir fəlsəfədə epistemik koherentizmə mühüm töhfələr vermiş epistemoloqlar sırasına Alfred Siril Yuinq, Brend Blanşard, Klarens İrvinq Lyuis, Nikolas Reşer, Lourens Bonjur, Kit Leyer və Pol Taqard daxildir.[2] Otto Neyrat da bəzən epistemik koherentist kimi qiymətləndirilir.[15]
- ↑ 1 2 3 4 5 The Coherence Theory of Truth (Stanford Encyclopedia of Philosophy)
- ↑ 1 2 Coherentist Theories of Epistemic Justification (Stanford Encyclopedia of Philosophy)
- ↑ Paul K. Moser (1986), "Epistemic Coherentism and the Isolation Objection", Grazer Philosophische Studien 27:83–99.
- ↑ Klein, P. D. (2007). Human Knowledge and the Infinite Progress of Reasoning. Philosophical Studies, 134 (1), 1–17.
- ↑ Stern, Robert. Hegelian Metaphysics. Oxford: Oxford University Press. 2009. 188–189. ISBN 978-0191568916.
- ↑ Lewis, David K. Counterfactuals. Wiley-Blackwell. 2001. ISBN 9780631224259.
- ↑ Ángel Garrido, Urszula Wybraniec-Skardowska (eds.), The Lvov-Warsaw School. Past and Present, Birkhäuser, 2018, s. 510.
- ↑ Forrai, G. (2001). Reference, Truth, and Conceptual Schemes. Synthese Library.
- ↑ Elizabeth Millan, Friedrich Schlegel and the Emergence of Romantic Philosophy, SUNY Press, 2012, s. 49.
- ↑ Harold Henry Joachim (1868—1938) (Internet Encyclopedia of Philosophy)
- ↑ The Correspondence Theory of Truth (Stanford Encyclopedia of Philosophy)
- ↑ Asko Nivala, The Romantic Idea of the Golden Age in Friedrich Schlegel's Philosophy of History, Routledge, 2017, s. 23.
- ↑ James Kreines, Reason in the World: Hegel's Metaphysics and Its Philosophical Appeal, Oxford University Press, 2015, s. 21.
- ↑ Coherentism in Epistemology (Internet Encyclopedia of Philosophy)
- ↑ Otto Neurath (Stanford Encyclopedia of Philosophy)
- Nikolas Reşer. The Coherence Theory of Truth. Oxford UP. 1973.