Kliment Arkadyeviç Timiryazev (22 may (3 iyun) 1843[1][2], Sankt-Peterburq[3][1][…] – 28 aprel 1920[3][1][…], Moskva[3][1]) — rus botanik və fizioloqu, Rusiyada Çarlz Darvinin əsas təfəkkür tərəfdarı. [5]
| Kliment Timiryazev | |
|---|---|
| Kliment Arkadyeviç Timiryazev | |
 | |
| Doğum tarixi | 22 may (3 iyun) 1843[1][2] |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 28 aprel 1920[3][1][…] (76 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Vəfat səbəbi | ağciyər iltihabı[2] |
| Dəfn yeri | |
| Elm sahəsi | biologiya |
| Elmi dərəcələri |
|
| İş yerləri |
|
| Təhsili | |
| Üzvlüyü |
|
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Timiryazev Rusiya dövlət xadimi Arkadiy Semyonoviç Timiryazev və sonradan Rusiya vətəndaşlığı almış fransız əsilli ingilis qadın Adelaida Bodenin ailəsində anadan olub. Onun ən azı üç qardaşı vardı: hərbçi zabit Nikolay (1835–1906), statistika üzrə mütəxəssis Dmitri (1837–1903) və yazıçı Vasili (təqribən 1840–1912). Timiryazev əvvəlcə evdə fərdi müəllimlər tərəfindən təhsil alıb. 1861-ci ildə o, Sankt-Peterburq Dövlət Universitetinə daxil olub və 1866-cı ildə Fizika və riyaziyyat fakültəsini fərqlənmə ilə bitirib. İki il sonra o, karbon qazının parçalanmasını öyrənən qurğu haqqında ilk məqaləsini dərc etdi və xaricə göndərilərək orada Vilhelm Hofmeyster, Robert Vilhelm Bunzen, Qustav Kirxhof, Marselen Bertlo, Herman fon Helmholts, Jan Batist Bussenqo və Klod Bernar kimi alimlərin yanında təhsil aldı.[6][7]
1871-ci ildə Rusiyaya qayıtdıqdan sonra o, xlorofilin spektral analizi üzrə doktorluq dissertasiyasını müdafiə etdi və Petrov adına Kənd Təsərrüfatı Akademiyasına professor təyin olundu. O, bu vəzifədə akademiya 1892-ci ildə bağlanana qədər çalışıb. 1877-ci ildən etibarən o, həmçinin Moskva Dövlət Universitetində mühazirələr oxumağa başlayıb. Onun tədqiqat işi fotosintezlə bağlı proseslərə həsr olunub. O, həmçinin Rusiyada kənd təsərrüfatı tədqiqatları üçün istixanaların istifadəyə öncülük edib və bu işi 1870-ci illərin əvvəlində başladıb.[6][7]
1911-ci ildə Timiryazev elmi tədqiqatların universitetlərdən kənarda, xüsusi institutlarda təşkil olunmasını təklif etdi və bu, sonradan sovet elmi sisteminin əsas istiqamətinə çevrildi. Ölümündən az əvvəl isə o, bolşevik rejimini dəstəklədi və bununla elmi tədqiqatçılarla sovet hökuməti arasında əməkdaşlıq münasibətinin təməlini qoydu.[8]
Kliment Timiryazev Rusiya Elmlər Akademiyasının (1890-cı ildən), London Kral Cəmiyyətinin (1911) və Şotlandiya Botanika Cəmiyyətinin (1911) üzvü olub. Habelə Sankt-Peterburq Universiteti, Xarkov Universiteti, Qlazqo Universiteti (1901), Kembric Universiteti (1909) və Cenevrə Universitetinin (1909) fəxri professoru seçilib.[6][7]
Timiryazev Rusiyada Çarlz Darvinin təkamül nəzəriyyəsinin əsas tərəfdarlarından biri idi. O, 1877-ci ildə Darvinin yaşadığı evə gedərək onunla şəxsən görüşüb.[9]
Timiryazev öz əsərlərində darvinizmi fəal şəkildə təbliğ edib, "Növlərin mənşəyi" əsərinin rus dilinə tərcüməsini hazırlayıb. Lakin o, "yaşamaq uğrunda mübarizə" ifadəsini kəskin şəkildə tənqid edib və bu termini qəbul etməyib. Onun fikrincə, bu ifadə yanlış metafor idi və cəmiyyət üçün mənfi mənalar daşıyırdı. Timiryazev hesab edirdi ki, darvinizmi bu ifadəni işlətmədən də tədris etmək mümkündür.[10]
Moskva Dövlət Universitetində Aleksandr Oparin Timiryazevin təkamül nəzəriyyəsinə dair xüsusi mühazirələrində iştirak etmişdi. Bu mühazirələr Oparinə güclü təsir göstərmişdi. Timiryazev eyni zamanda öz evində də darvinizm haqqında mühazirələr oxuyurdu.[11]
Moskvadakı Timiryazev Kənd Təsərrüfatı Akademiyası, "Tımiryazevskaya" metro stansiyası, Ayda yerləşən Timiryazev krateri və 6082 saylı Timiryazev asteroidinə onun adı verilib. Ukraynanın Vinnitsa şəhərində yerləşən Regional Elmi Kitabxana da əvvəllər onun adını daşıyırdı, lakin 2022-ci ilin sonlarında Rusiyanın Ukraynaya hərbi müdaxiləsi fonunda bu ad dəyişdirildi. Moskvadakı Timiryazev Biologiya Dövlət Muzeyi də onun adını daşıyır.[6]
Moskvanın Tverskoy bulvarının başlanğıcında Timiryazevin heykəli yerləşir. Bu heykəl 1923-cü il noyabrın 4-də ucaldılıb; heykəltəraşı Sergey Merkurov, memarı isə Osipov olmuşdur. Timiryazev burada Kembric Universitetinin fəxri doktoru olduğu üçün həmin universitetin mantiya geyimində təsvir olunub. 1941-ci ilin oktyabrında faşistlərin bombası nəticəsində heykəl aşsa da, bir neçə saat sonra yenidən yerinə qoyulub. Onun alt hissəsində hələ də bomba qəlpələrinin izləri qalır.
Qazaxıstanın Almatı şəhərində əsas küçələrdən biri və Şimali Qazaxıstan bölgəsində bir rayon da Timiryazevin adını daşıyır.
-
Novosibirsk vilayətinin İskitimski rayonunun Talmenka kəndində olan Timiyazev abidəsi -
1993-cü ildə Timiryazevin anadan olmasının 150 illiyinə həsr olunmuş 1 rublluq rus sikkəsi
- Əli Hüseynov, Məcnun Babayev. "Məşhur biologiya alimləri", Bakı, "Maarif", 2002. səh.71
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 Т.Д. Лысенко как проект наркомзема Я.А. Яковлева, T.D. Lysenko as a Project of People’s Commissar for Agriculture Ya.A. Yakovlev (rus.). // Историко-биологические исследования 2015. Т. 7, вып. 2. С. 81–96. ISSN 2076-8176; 2500-1221
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 Максимов Н. А. Очерк истории физиологии растений в России (rus.). // Труды института истории естествознания 1947. Т. 1. С. 21–79.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 Тимирязев Климент Аркадьевич // Большая советская энциклопедия (rus.): [в 30 т.]. 3-е изд. Москва: Советская энциклопедия, 1969.
- ↑ 1 2 3 4 Бубырева В. А., Гельтман Д. В. В.Л. Комаров и Санкт-Петербургский университет, Vladimir L. Komarov and St. Petersburg University (rus.). // Историко-биологические исследования 2020. Т. 12, вып. 4. С. 68–94. ISSN 2076-8176; 2500-1221 doi:10.24411/2076-8176-2020-14004
- ↑ "Biology" in Great Soviet Encyclopedia
- ↑ 1 2 3 4 "Тимирязев Климент Аркадьевич" in Great Soviet Encyclopedia
- ↑ 1 2 3 Тимирязев, Климент Аркадьевич in Brockhaus and Efron Encyclopedic Dictionary.
- ↑ Kozhevnikov, A. B. Stalin's Great Science: The Times and Adventures of Soviet Physicists. Imperial College Press. 2004. səh. 14. ISBN 9781860944208.
- ↑ Timiriazev, Kliment. [1877]. "A Visit to Darwin at Down". From: Historical note K. A. Timiriazev: A visit to Darwin, with notes by Leon Bell. Archipelago 9 (2006): 47–58.
- ↑ Düwell, Marcus; Rehmann-Sutter, Christoph; Mieth, Dietmar. (2008). The Contingent Nature of Life: Bioethics and the Limits of Human Existence. Springer. p. 348. ISBN 978-1-4020-6762-4
- ↑ Margulis, Lynn; Matthews, Clifford; Haselton, Aaron. (2000). Environmental Evolution: Effects of the Origin and Evolution of Life on Planet Earth. MIT Press. p. 86. ISBN 0-262-63197-0