Saqinamə ən'ənəvi Azərbaycan musiqisində, dəstgah muğamlarda — "dəraməd", "təsnif", "diringə" və "rənglər"lə yanaşı "saqinamə" janrı da özünə məxsus yer tutur. "Saqinamə" ərəb və fars sözlərindən əmələ gəlmişdir. Qədim şairlərin saqiyə xitabən yazdıqları qəsidə, mənzumə və sair şeirlər "saqinamə" formasında öz əksini tapmışdır. Bundan başqa klassik Şərq ədəbiyyatında da "saqinamə" adətən poemaların əvvəlində verilir və əsərin proloqu mahiyyətini daşıyır. Nizami, Şeyx Iraqi, Əmir Xosrov Dəhləvi, Xacə Kirmani, Xacə Hafiz Şirazi, Əbdürrəhman Cami, Məhəmməd Füzuli, Əlişir Nəvai və başqa məşhur Şərq şairləri "saqinamə"lərin klassik nümunələrini qələmə almışlar. XII əsrdən e'tibarən fars, ərəb, türk dilli ədəbiyyatda "saqinamə"lərə geniş təsadüf edirik. "Saqinamə"lərin ilk ən gözəl nümunələrini Nizamidə tapırıq. Adətən "saqinamə"lər ayrı-ayrı məsnəvilərin əvvəllərində verilir.

"Təzkireyi-meyxanə"də XII–XIX əsrlərdə yaşamış onlarca şairin saqinaməsi toplanmışdır. "Saqinamə"lər əruz vəzninin ən müxtəlif bəhrələrində, eləcə də müxtəlif poetik formalarda yazılırdı: məsnəvi, qəzəl, qit'ə, rübai və sair formalarda. "Saqinamə"lər adətən saqiyə müraciətlə başlanır. Anadilli şeirimizdə "Saqinamə"nin klassik nümunələrini Füzulidə tapırıq. Ancaq "saqinamə"lərdə mey, şərab, badə, saqi ifadələri real mə'nadan daha çox simvolik xarakter daşıyırlar.

Bu obrazlar təsəvvür fəlsəfəsi ilə əlaqədar konkret mə'nalara malikdirlər. Orası da var ki, ayrı-ayrı sufi təriqətlərində konkret muğamlarda ifa olunurdu. "Saqinamə"ni ilk dəfə poeziyaya gətirən Nizami olmuşdur. Hafiz Şirazi saqinamə və muğamnamələr yaymaq sahəsində daha geniş fəaliyyət göstərmişdir. Hafiz Şirazi Nizamidən sitatlar vermişdir, ondan müəyyən beytlər gətirmişdir. "Saqinamə"lərin şairin bədbinlik ruhu ilə əlaqədar yaranmasını təsdiqləyən alimlər var. Lakin başqa bir qrup tədqiqatçılar "Saqinamə"ləri optimistik, nikbin ruhlu əsərlər saymışlar. "Saqinamə"lər zaman ötdükcə daha çox dünyəvi, real əsas kəsb etmiş, bu şeirlərdə zövq, sevinc vəsf edilmişdir. Ədəbiyyatda olduğu kimi, musiqimizdə də "Saqinamə" keçmiş zamanlardan indiki dövrümüzə qədər muğamlarımızın tərkibindəki şöbə və guşələrdə öz adını qoruyub saxlamışdır. Hal-hazırda Azərbaycan musiqisində cəmi iki "Saqinamə" qorunub saxlanmışdır. Bu "Saqinəmə"lərdən biri "Şur", digəri isə "Hümayun" muğamına daxildir.

"Şur" muğamında səslənən "Saqinamə"yə — "Saqinamə-Əcəmi" də deyirlər. Bu ona görədir ki, "Şur" muğamında səslənən "Saqinamə-Əcəmi" məhz Azərbaycan muğamının intonasiya köklərində inkişaf edir. "Şur" muğamındakı "Saqinamə" əsasən "Simayi-şəms" şöbəsinin pərdələrində səslənir. "Saqinamə" "Şur" dəstgahının zilində, daha dəqiq desək aşağıdakı ardıcıllıqda ifa olunur:

Şah — Xətai

Saqinamə

Mavəraünnəhr

Sərənc

"Şur" muğamındakı "Saqinamə"nin melodiyası çox həzin və lirikdir. Melodiya əvvəldən axıra qədər çox ciddi üslubda inkişaf edir. Melodiyanın belə bir inkişafı "Saqinamə"nin özünə məxsus xüsusi ölçüsü ilə əlaqədardır. Məhz bu metroritmik xüsusiyyət — "Saqinamə"ni dəstgah formasına daxil olan digər. janrlardan — dəraməd, təsnif və sair ayırmağa imkan yaradır. Metroritmik xüsusiyyətlərinə görə "Saqinamə"nin təsnif janrına müəyyən oxşarlığı var. Lakin bu iki janrı bir-biri ilə qarışdırmaq olmaz. Ona görə ki, təsnif müəyyən ölçüyə malik olub, üçlük ifada zərb (dəf) alətinin müşayiəti ilə çalınıb oxunur, "Saqinamə" isə elə həmin hey'ətdə, amma zərbsiz, yalnız tarın və kamançanın müşayiəti ilə ifa olunur.

"Hümayun" muğamında səslənən "Saqinamə" bir sıra cəhətlərdən — inkişaf prinsipi, forma quruluşu, metroritmik xüsusiyyətinə görə "Şur" dəstgahındakı "Saqinamə"yə yaxındır. "Şur" muğamındakı "Saqinamə"dən fərqli olaraq, "Hümayun" muğamındakı "Saqinamə"yə — "Saqinamə-Ərəbi"də deyirlər. Bu da ondan irəli gəlir ki, "Hümayun" muğamında çalıb-oxunan "Saqinamə" ərəb musiqisinin intonasiyaları ilə zəngindir. "Hümayun" "Saqinamə"si muğamın zilində, "Bidad" və "Üzzal" şö'bələrinin arasında çalınır:

Məsnəvi

Tərkib

Bidad

Saqinamə

Üzzal Onu da qeyd etmək lazımdır ki, hər iki "Saqinamə" həm instrumental və həm də vokal-instrumental ifada səslənə bilər.

XIX əsrin ikinci yarısında, XX əsrin əvvəllərində "Saqinamə"lər Azərbaycanda yalnız ins trumental ifada səslənirdi. Bu haqda "Bakı musiqi məçlisləri"nin təşkilatçılarından biri olan Məşədi Süleyman bəy Mansurovun xatirələri çox maraqlıdır (əlyazması B. Mansurovun şəxsi arxivindədir). O, yazır: "Keçmişdə muğamlar saat yarım, iki saat çalıb-oxunardı. Məclisdə əyləşənlərə bir növ fasilə verməkdən ötrü, sazəndələr "Saqinamə" çalarmışlar. Çünki bir saat, saat yarım oxuyandan sonra xanəndə də yorulur, qulaq asmaq da çətin olur. "Saqinamə" çalınan vaxt oxuyan boğazını təmizləyirdi, nəfəsini düzəldirdi. Görürdün ki, məclisdə də bir az canlanma başlanıb. Bu vaxt qulluqçular əllərində məcməyi camaat üçün çay, şərbət, su gətirirdilər. "Saqinamə" çalınıb qurtaran kimi, məclis yenə də sakitləşirdi, xanəndə və sazəndələr dəstgahın ardını çalıb-oxumağa başlayırdılar". Sonralar "Saqinamə"ləri sözlə ilk dəfə oxuyan Cabbar Qaryağdı oğlu olmuşdur. Bu barədə Bəhram Mansurov öz xatirələrində belə yazır: — "Mən, on iki il Cabbar əmi ilə yoldaş olmuşam, yə'ni onun iştirakı ilə olan bir çox toy məclislərində və konsertlərdə onu müşayiət etmişəm. Cabbar əmi o vaxtlar bir sıra muğamlarda "Saqinamələr" oxuyurdu. Mən ona deyəndə ki, — "Cabbar əmi, mən atamdan eşitmişəm ki,"Saqinamə"ləri keçmişdə ancaq sazəndələr çalıblar, oxumayıblar" — o da mənə belə cavab verərdi: — "Bunların musiqisi gözəldir, çox xoşuma gəlir. Ona görə də gələçəkdə bu havalar itməsin deyə, onlara söz qoşmuşam".

Bundan sonra "Saqinamə"lər də bir çox şö’bə və guşələrimiz kimi yaddan çıxmağa başlamışlar. Yaxın keçmşndə klassik ifaçılar tərəfindən çalınıb-oxunan "Saqnamə"lər indiki dövrdə yalnız tarzən Bəhram Mansurovun yaddaşında qorunub saxlanmışdır.

Azərbaycan musiqisinin qədim növlərindən biri olan "Saqinamə" haqqında bu məqalə ilk tədqiqat işidir.

Eldar Mansurov

Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Məruzələri, tom XLIII cild, № 8, 1987-ci il.

P. S. Bəstəkar Eldar Mansurov 1983-cü ildə Tar, iki violin, viola və violonçello üçün "Saqinamə" əsəri yazmışdır.