Kimya təhsili (və ya kimya üzrə təhsil)—kimyanın tədrisi və öyrənilməsi prosesini öyrənən elm sahəsidir.Kimya təhsili, STEM təhsilinin və ya konkret fənlər üzrə aparılan təhsil araşdırmalarının bir hissəsi hesab olunur. [1]Kimya təhsili sahəsindəki mövzulara tələbələrin kimyanı necə öyrəndiyini anlamaq və kimyanın ən səmərəli şəkildə necə tədris olunacağını müəyyənləşdirmək daxildir. Kimya təhsili araşdırmalarının nəticələrinə əsaslanaraq kimya kurikulumlarının və öyrənmə nəticələrinin daim yaxşılaşdırılmasına ehtiyac vardır. Kimya təhsilinin inkişafı, tədris metodlarının dəyişdirilməsi və kimya müəllimlərinə uyğun təlimlərin təşkili vasitəsilə həyata keçirilə bilər. Bu dəyişikliklər sinif mühazirələri, nümayişlər və laboratoriya fəaliyyəti kimi müxtəlif tədris formaları ilə tətbiq oluna bilər.
Bu səhifədə iş davam etməkdədir. |
Kimya təhsili mühüm əhəmiyyətə malikdir, çünki kimya elmi dünyanın əsasını təşkil edən fundamental sahələrdən biridir. Kainatda baş verən bütün proseslər kimya qanunlarına tabedir və insan orqanizmi daxilindəki kimyəvi reaksiyaların nizamlı şəkildə davam etməsi həyat üçün vacibdir.[2] Kimya “mərkəzi elm” kimi fiziki elmlərlə, həyat elmləri və tətbiqi elmlər arasında əlaqə yaradır.[3] Kimyanın qida, tibb, sənaye, ətraf mühit və digər sahələrdə geniş tətbiq olunur. Kimyanın öyrənilməsi tələbələrə elmi metodu mənimsəməyə, tənqidi düşünmə, məntiqi nəticə çıxarma, problem həll etmə və ünsiyyət bacarıqları kimi vacib bilik və bacarıqları qazanmağa imkan verir. Kimyanın şagirdlərə erkən yaşda tədrisi onların STEM sahələrinə (elm, texnologiya, mühəndislik və riyaziyyat) marağını artıra bilər.[4] Bundan əlavə, kimya təhsili tələbələrə müxtəlif sahələrdə tətbiq oluna bilən çoxsaylı ötürülə bilən bacarıqlar qazandırır.[5]
Kimyanın tədrisində ən geniş yayılmış üsul — laboratoriya komponenti ilə birlikdə keçirilən mühazirə formasıdır. XIX əsrin sonlarına doğru laboratoriya dərsləri kimya kurikulumunun mərkəzi hissəsinə çevrildi. Alman alim Yustus fon Libix mühazirə və nümayişlərdən ibarət olan ənənəvi tədris modelini laboratoriya komponentini özündə birləşdirən modelə çevirməkdə mühüm rol oynamışdır. Libix ilk kimya laboratoriyalarını quran alimlərdən biri olmuş və onun metodologiyası, Eben Norton Horsford və Çarlz Villiam Eliotun səyləri nəticəsində ABŞ-da geniş yayılmışdır. Horsford Libixin laboratoriyasında işlədikdən sonra ABŞ-a qayıdaraq Harvard Universitetində Lawrence Elmi Məktəbini qurmağa kömək etmişdir. Bu məktəb Libixin metodologiyası əsasında qurulmuş və ABŞ-da ilk kimya laboratoriya kursunu təsis etmişdir. İki il sonra Çarlz V. Eliot bu laboratoriyada könüllü kimi fəaliyyətə başlamış, laboratoriyaya marağı artdıqca onun rəhbərliyini üzərinə götürmüşdür. 1869-cu ildə Eliot Harvard Universitetinin prezidenti seçilmişdir. Eliot təhsil sahəsində başqa nüfuzlu vəzifələrdə də çalışaraq laboratoriya metodlarının geniş tətbiqinə təsir göstərmişdir.[6] Müasir dövrdə, Amerika Kimya Cəmiyyətinin Peşəkar Təlim Komitəsi bakalavr dərəcəsi almaq üçün tələbələrə giriş səviyyəli kimya dərslərindən əlavə 400 saat laboratoriya təcrübəsi keçməyi tələb edir. Kimya üzrə Kral Cəmiyyəti isə bu göstəricini 300 saat olaraq müəyyənləşdirir.[7] Lakin XXI əsrdən etibarən aparıcı elmi jurnallarda kimya kurikulumunda laboratoriya kurslarının rolu sual altına alınmağa başlanmışdır.[7][8][9][10] Laboratoriya kurslarına qarşı əsas arqument ondan ibarətdir ki, onların tələbələrin öyrənməsinə təsiri ilə bağlı az sübut mövcuddur. Tədqiqatçılar belə suallar verirlər: "Niyə laboratoriya işi kurikulumda yer alır? Laboratoriya işini digər dərslərlə əvəzolunmaz edən nədir?" [7] Tədqiqatçılar kimya laboratoriyalarına ayrılan məkan, zaman və resursların tələbələrin öyrənməsinə dəyər qatdığını sübut edəcək dəlillər axtarırlar.
Kimya təhsilində işin necə həyata keçirildiyini izah edən bir neçə fərqli fəlsəfi baxışlar mövcuddur.
İlkin olaraq, təcrübəçinin baxış bucağı adlandırıla biləcək bir yanaşma mövcuddur ki, burada kimya tədrisinə məsul olan şəxslər (müəllimlər, təlimatçılar, professorlar) öz fəaliyyətləri ilə kimya təhsilini müəyyən edirlər.
İkinci bir baxış bucağı, özünü kimya təhsilçisi kimi tanıdan bir qrup müəllim və fakültə üzvləri tərəfindən təmsil olunur. Bu şəxslər, laboratoriya araşdırmalarının (üzvi, qeyri-üzvi, biokimya və s. kimi) ənənəvi sahələrinə əsas maraq göstərmək əvəzinə, təcrübəyə əsaslanan tövsiyələr, esselər, müşahidələr və digər təsviri hesabatlar şəklində müəllimlik fəaliyyəti ilə bağlı fikirlərini elmi jurnallarda, kitablar vasitəsilə və konfrans təqdimatları şəklində ictimaiyyətə təqdim etməyə maraq göstərirlər. Kamil və Henri Dreyfus Fondunun keçmiş İcraçı direktoru Dr. Robert L. Liçter, 16-cı Kimya Təhsili üzrə İkiillik Konfransın ( BCCE: [1],[2])) plenar sessiyasında çıxış edərkən, ali təhsildə niyə “kimya təhsilçisi” kimi terminlərin mövcud olduğunu sorğulamışdır. Onun fikrincə, bu fəaliyyət üçün artıq kifayət qədər tanınmış bir ad var – “kimya professoru”. Bu baxış bucağına qarşı tənqidlərdən biri odur ki, bir çox professor öz işlərinə tədris və öyrənmə sahəsində heç bir formal hazırlıq və ya təhsil bilikləri olmadan başlayır və beləliklə, səmərəli tədris və tələbələrin necə öyrəndikləri barədə əldə edilmiş kəşflərlə bağlı peşəkar baxış bucağından məhrumdurlar.
Üçüncü bir baxış bucağı kimya təhsili araşdırmalarıdır ( KTA). KTA, kimya fənninin tədrisi və öyrənilməsi ilə bağlı olan, fənnəsaslı təhsil araşdırmalarının bir növüdür. Kimya təhsili üzrə tədqiqatçıların əsas məqsədi tələbələrə kimya haqqında “mütəxəssis səviyyəsində” (yəni məntiqi və faydalı) biliklər qazandırmaqdır.[11] Bu səbəbdən, KTA sahəsi aşağıdakı istiqamətlərdə araşdırmalar aparır:
- Tələbələrin kimyəvi hadisələri necə anladıqlarını və bu sahəyə uyğun praktiki bacarıqları necə inkişaf etdirdiklərini öyrənmək;
- KTA nəticələrinin tədris proqramlarının dizaynına necə töhfə verə biləcəyini araşdırmaq, məsələn, müəyyən təlim məqsədləri və tədris yanaşmalarını təklif etməklə;
Yuxarıdakıları ölçmək üçün qiymətləndirmə alətləri hazırlamaq.[1][11] Fizika təhsili araşdırmaları (FTA) nümunəsini izləyərək, kimya təhsili araşdırmaları (KTA) adətən məktəbəqədər səviyyədə həyata keçirilən elm təhsili araşdırmalarında işlənmiş nəzəriyyə və metodları götürərək, bu metodları ali təhsil səviyyəsindəki oxşar problemləri anlamağa tətbiq edir (məktəbəqədər təhsil mühitləri ilə yanaşı). Elm təhsili tədqiqatçıları kimi, KTA ilə məşğul olanlar da adətən öz tədris təcrübələrinə deyil, başqalarının tədris təcrübələrinə fokuslanaraq araşdırmalar aparırlar. Kimya təhsili araşdırmaları adətən yerində, yəni real tədris mühitlərində və insan subyektləri ilə – orta məktəb və ali məktəblərdə – həyata keçirilir. Kimya təhsili araşdırmalarında həm kəmiyyət, həm də keyfiyyət məlumat toplama metodlarından istifadə olunur. [12][13] Kəmiyyət metodları, adətən toplanan məlumatların müxtəlif statistik üsullardan istifadə etməklə təhlilinə əsaslanır. Keyfiyyət metodlarına müsahibələr, müşahidələr, sənədlərin təhlili,jurnalın və digər sosial elmi tədqiqatlar üçün ümumi olan üsullar daxildir.[12][14]
- ↑ 1 2 Discipline-Based Education Research: Understanding and Improving Learning in Undergraduate Science and Engineering. National Academies Press. 2012. ISBN 978-0-309-25411-3. 2022-10-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-04-30.
- ↑ Munroe, Charles E. "Importance of teaching chemistry". Journal of Chemical Education. 2 (1). January 1925: 67. Bibcode:1925JChEd...2...67M. doi:10.1021/ed002p67. ISSN 0021-9584. 2022-07-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-04-30.
- ↑ "Areas of Chemistry". American Chemical Society (ingilis). 2023-11-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-03-18.
- ↑ August 20, Posted on; Outreach, 2018-Community; Uncategorized. "The Importance of Teaching Kids Chemistry". Chemceed (ingilis). 2018-08-20. 2023-07-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-03-19.
- ↑ "Chemistry | University Career Center". careercenter.umich.edu. 2023-07-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-03-18.
- ↑ Sheppard, Keith; Horowitz, Gail. "From Justus von Liebig to Charles W. Eliot: The Establishment of Laboratory Work in U.S. High Schools and Colleges". Journal of Chemical Education. 83 (4). April 2006: 566. Bibcode:2006JChEd..83..566S. doi:10.1021/ed083p566. ISSN 0021-9584. 2023-04-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-05-05.
- ↑ 1 2 3 Seery, Michael K. "Establishing the Laboratory as the Place to Learn How to Do Chemistry". Journal of Chemical Education. 97 (6). 2020-06-09: 1511–1514. Bibcode:2020JChEd..97.1511S. doi:10.1021/acs.jchemed.9b00764. ISSN 0021-9584.
- ↑ Bretz, Stacey Lowery. "Evidence for the Importance of Laboratory Courses". Journal of Chemical Education. 96 (2). 2019-02-12: 193–195. Bibcode:2019JChEd..96..193B. doi:10.1021/acs.jchemed.8b00874. ISSN 0021-9584.
- ↑ Hofstein, Avi; Mamlok-Naaman, Rachel. "The laboratory in science education: the state of the art". Chemistry Education Research and Practice (ingilis). 8 (2). 2007-04-01: 105–107. doi:10.1039/B7RP90003A. ISSN 1756-1108. 2023-06-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-05-05.
- ↑ Reid, Norman; Shah, Iqbal. "The role of laboratory work in university chemistry". Chemistry Education Research and Practice (ingilis). 8 (2). 2007-04-01: 172–185. doi:10.1039/B5RP90026C. ISSN 1756-1108. 2023-06-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-05-05.
- ↑ 1 2 Cooper, Melanie M.; Stowe, Ryan L. "Chemistry Education Research—From Personal Empiricism to Evidence, Theory, and Informed Practice". Chemical Reviews (ingilis). 118 (12). 2018-06-27: 6053–6087. doi:10.1021/acs.chemrev.8b00020. ISSN 0009-2665. PMID 29893111.
- ↑ 1 2 Nuts and Bolts of Chemical Education Research. American Chemical Society. 2008. ISBN 9780841269583. 2022-07-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-05-20.
- ↑ Tools of Chemistry Education Research. American Chemical Society Symposium Series. 2014. 2022-07-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-05-20.
- ↑ Heady, J.E.; Coppola, B.P.; Titterington, L.C. 3. Assessment Standards // Siebert, E.D.; McIntosh, W.J. (redaktorlar ). College pathways to the science education standards. NSTA Press. 2001. 57–63. ISBN 978-0-87355-193-9.