Kəpənək oyunu

Uşaqların həyatında əhəmiyyətli rolu olan oyunlardan biri də “Kəpənək” oyunudur. Xüsusilə Naxçıvan və Ordubad bölgəsində oynanan bu oyunun başqa bölgələrdə oynanılması faktına antologiyalarda rastlanmasa da, oyunun əsas hissəsini təşkil edən “Əl-əl əpənək” təkərləməsi müxtəlif bölgələrimizdə - Gəncəbasar, Şəki, Ağbaba, Naxçıvan və digər bölgələrimizdə adətən hər hansı bir oyun oynanılan zaman və ya gizlənpaç kimi oyunlarda əbə seçimi zamanı söylənən təkərləmə, sanama, düzgü kimi müxtəlif variantlarda qarşımıza çıxır.^[1]

“Əl-əl əpənək”, “Əl-əl”, “Kəpənək” adları ilə bilinən “Kəpənək oyunu” həm Anadoluda, həm də Azərbaycanda oynanılan uşaq oyunlarından biridir. Bu oyunun Anadolu və Azərbaycan variantları arasında həm oynama şəkli, həm də oyunda söylənən təkərləmələr baxımından bənzərlik və fərqliliklər vardır. Azərbaycan variantında “Kəpənək oyunu” belə oynanılır: İki nəfər üz-üzə dayanaraq əllərini bir-birlərinin əlinə həm çarpaz, həm də düz şəkildə və öz əllərinə tez-tez çırpıb ritim tutur, eyni anda oyunun hər iki iştirakçısı aşağıdakı təkərləməni oxuyur, yaxud da oyunçular misraları növbə ilə ardıcıl olaraq deyişirmiş kimi söyləyirlər:

Anadolu variantında isə Azərbaycan variantından fərqli olaraq oyunun adı “Qon-qon kəpənək”dir (orijinalı “Kon kon kelebek”). Oyunda həm uşaqların sayı, həm də oynama forması fərqli şəkildədir. Burada bir neçə uşaq ələ-ələ tutub dairə şəklində dönərkən ortadakı oyunçu bu təkərləməni söyləyir:

Digər oyunçular da əl çırpıb eyni təkərləməni söyləyərək ona qoşulurlar. Oyun dairədəki oyunçunun digərlərindən biriylə yer dəyişməsi ilə davam edir.^[1]

“Kəpənək” oyununu bədən və qanadları toz kimi incə pullarla və cürbəcür rənglərlə bəzənmiş dördqanadlı böcək olan və qeyri-adi rəngləri, naxışları, çiçəklərlə təbiətdəki qüsursuz uyğunluqları ilə hər insanı valeh edən kəpənəyin adını daşıyır. Kəpənəklərin qanadlarındakı möhtəşəm estetika, qüsursuz simmetriya, cəlbedici rənglər, gözəl naxışlar və kiçik bədənlərində yaşadıqları inanılmaz dəyişim ilə təbiətin möcüzəsini onlardan daha yaxşı nə izah edə bilər ki?. Bütün bu mükəməlliklər qətiyyən təsadüflər nəticəsində əmələ gələ bilməz, təbii ki, bunların hamısı Allahın camalının, rəng və gözəllik sənətinin ehtişamlı təzahürüdür. “Kəpənək” oyununun “Əlim-əlim əpənək” təkərləməsinin həm Azərbaycanda, həm də Anadoluda olan müxtəlif variantları ilə tanış olduq. Bu təkərləmələrdə əsas mahiyyət ilk dördlükdə olduğu üçün diqqəti daha çox ilk dörd misraya yönəltmək zəruridir. Belə ki, bir çoxumuzun ilk misrada rast gəldiyimiz “əpənək” yaxud da “əpələk” sözlərinin mənasına heç bir araşdırmada aydınlıq gətirilməmiş və bu sözlərin ikinci misrada keçən “kəpənək” sözünə qafiyə təşkil etdiyi zənnedilmişdir. Amma, əslində isə, heç də zənnedildiyi kimi deyil. Belə ki, türk dil qurumunun və Türkiyə türkcəsi şivələri lüğətlərində “əpənək” sözü kəpənək, qulunc xəstəliyi və s. mənasındadır. Bir sıra variantlarda “əpənək” (“epenek”) yerinə rast gəldiyimiz “əpələk” (“epelek”) sözü də demək olar ki, eyni anlamları kəsb edir. Belə ki, “epelek” sözü kəpənək, saçı dağınıq, kəpənək motivi anlamında işlənir. Həmçinin “epelek” Konya bölgəsində kiçik tırtıla və ya kiçik kəpənəklərə verilən addır. Yenikənd, Ağsaray-İsparta bölgəsində isə əl işi toxuma corablarda kəpənək motivi mənasında işlənir. Deməli “əpələk” və “əpənək” sözləri təkərləmədə kiçik kəpənək mənasında işlənmişdir. Artıq təkərləmənin ilk dörd misrasına nəzər yetirdikdə oradakı məna artıq yavaş-yavaş ortaya çıxır. Belə ki, “əl-əl əpənək” deyildiyi zaman əl-ovuc içində olan çoxlu kiçik kəpənəklər nəzərdə tutulur. Həmçinin oyun oynanılan zaman əl hərəkətləri ilə əllərin örtülüb açılması da buna işarədir. Həm də iki əlin açıq şəkildə bir-birinə bitişik vəziyyəti bizə böyük kəpənəyi xatırladır. Baxmayaraq ki, kəpənək dörd qanadlıdır, uçduğu zaman sanki iki qanadı varmış kimi bir görüntü ortaya çıxır. Bildiyimiz kimi, kəpənəklər çevrilmənin, başqalaşmanın, dəyişmənin, gözəlliyin, zərifliyin və yüngüllüyün simvolu olaraq görülür. Kəpənək dəyişən ömrü ilə qısa müddətdə dörd mərhələli başqalaşma (çevrilmə) keçirir; yumurta, tırtıl, krizalit (barama) və qanadlı böcək mərhələsi. Kəpənəyin keçirdiyi bu dörd mərhələ, bir bədəndə dörd qanadının olması bizə təsəvvüfdə Allaha gedən dörd qapı deyilən dörd mərtəbəni (şəriət, təriqət, həqiqət, mərifət) xatırladır. Kəpənək təkərləməsində keçən “kəpənəyin yarısı” ifadəsi isə təsəvvüfü nöqteyi-nəzərdən düşündükdə dörd ədəd yarıya bölünmüş qanadların bir bədəndə birləşməsi kainatda olan hər bir şeyin gedib yerlərin və göylərin tək yaradıcısı və hakimi olan Allaha çatması, onda birləşməsini – vəhdəti-vücudu əks etdirir. Eyni zamanda da əpənək, əlpənək, pərpər və pərvanə deyə adlandırdığımız kiçik kəpənəklər də böyük kəpənəklərin təqribən yarısı qədər, bir yarım qanadı boyda olduğunu düşünsək təkərləmədə “kəpənəyin yarısı” ifadəsi ilə balaca kəpənək nəzərdə tutulduğu aydın olur. “Yumurtanın sarısı” ifadəsinin isə əldən çıxaraq uçan balaca kəpənəklərin çox güman ki, sarı rəngdə olduğunu vurğulayır. Kəpənəyin ənənəvi bir simvol olaraq seçilməsindəki əsas faktor isə krizalit mərhələsini tamamlayarkən keçirdiyi başqalaşmadır. Tırtıl formasından kəpənəyə çevrilmə sanki ölüm və yenidən doğulmanı xatırladır. Belə ki, qarınqulu iştahıyla, doymaq bilməyən nəfsi ilə tırtıl, insanların fiziki ehtiyaclarının üstünlük təşkil etdiyi maddi dünyanı, barama-qoza isə eyni ilə məzarı-qəbri təmsil edir. O qədər də gözəlliyi olmayan bir tırtılın ölərək daha gözəl bir böcəyə çevrilməsi isə insanların öldükdən sonra daha gözəl və daha gənc olaraq dirilməsi ilə bağlı müsəlman inanclarıyla uyğunluq təşkil edir. Naxçıvan bölgəsində yuxarıda bəhs etdiyimiz balaca kəpənəklərə-əpənəklərə “pərpər” deyilir. Bu kiçik kəpənəklər isə ədəbiyyatda daha çox “pərvanə” adıyla məşhurdur. Pərvanə isə farsca isim olub adətən işığın ətrafında dolaşan kiçik gecə kəpənəyidir.^[2]