Kəllə qənd — adi şəkərin təmizlənmiş və satılan forması. "Kəllə" formasında olduğu üçün belə adlanır.[1] Bu, XIX əsrin sonlarına qədər, yəni dənəvər və kub şəkərlər təqdim olunana qədər istifadə edilirdi. Hündür və yuvarlaq konusa bənzəyən kəllə qənd Karib dənizi və Braziliya kimi şəkər yetişdirən regionlardan idxal edilən tünd melasın, yəni zəngin xam şəkərin ağ şəkərə çevrildiyi prosesin son məhsulu idi.[2]
Ən erkən qeyd indiyə qədər XII əsrdə İordaniyada müəyyən edilmişdir.[3] Buna baxmayaraq, konus formasında şəkər haqqında məlumata XI əsrdə ərəb dilində yazılmış Zubeyr ibn Bəkkarın "Əl-Əxbar əl-Müvəffəqiyyət" əsərində rast gəlinir. Avropada bunlar 1470-ci ildən İtaliyada, 1508-dən Belçikada, 1544-dən İngiltərədə, 1566-dan Niderlandda, 1573-dən Almaniyada və 1613-dən Fransada hazırlanırdı. 1799-cu ildə Avropa qitəsində şəkər çuğundurundan təmizləmə başlayanda, şəkər çörəkləri eyni şəkildə istehsal olunurdu.[4]
XIX əsrin ortalarına qədər Britaniya hökuməti Karib dənizində yerləşən müstəmləkə istehsalçılarının öz şəkərlərini təmizləyərək Britaniyaya hazır şəkər çörəkləri ilə təmin etməsini qeyri-mümkün edən cəzalandırıcı vergi sistemi tətbiq edirdi. Əvvəllər Amsterdam sənayesi də Ost-Hind ağ şəkərinin idxalından oxşar şəkildə qorunurdu. Bunun əvəzinə, təzə şəkər qamışı şirəsinin ilkin qaynadılması ilə plantasiyalarda istehsal olunan tünd xam şəkər və ya muskovado üçbucaqlı ticarətin üçüncü mərhələsində Avropaya barellərdə göndərilirdi.[4]
Şəkər çörəyi həmçinin, baqqalın nişanı idi, tez-tez onun dükanı qarşısında və ya pəncərəsində yerləşdirilirdi[5] və bəzən onun ticarət nişanlarında da görünürdü.[6]
Azərbaycanda satılan kəllə qəndin əksəriyyəti İrandan idxal olunur. Azərbaycan mədəniyyətində kəllə qəndlər xüsusilə toy və nişan mərasimlərində simvolik əhəmiyyətə malikdir. Kəllə qənd bütöv və doğranmış formada satılır. Bütöv forması əsasən mərasim səbətləri üçün, doğranmışı isə istehlak üçün istifadə olunur. Bazarda kəlləqəndin tərkibi və keyfiyyəti ilə bağlı müzakirələr mövcuddur, mütəxəssislər əsl kəllə qəndin tapılmasının çətin olduğunu qeyd edirlər.[7]
2021-ci ildə Bakıda kəllə qənd səbətlərinin qiyməti 15 manatdan 700 manata qədər dəyişirdi. Bu, səbətin ölçüsü, bəzəyi və qablaşdırmasından asılıdır. Satıcılar əsasən iranmənşəli kəllə qənddən istifadə edir, lakin tərkibi haqqında dəqiq məlumat verilmir. Tələbat toylarla bağlı məhdudiyyətlər səbəbindən azalsa da, kəllənqənd ənənəvi məhsul kimi populyarlığını qoruyur.[7]
Kəllə qənd Azərbaycan toy adətlərində əhəmiyyətli rol oynayır. Ənənəyə görə, oğlan evi qız evinə konusşəkilli kəllə qənd göndərir, bu qənd mərasimdə doğranılaraq qonaqlara təqdim olunur və ya cütlüyün ilk övladı doğulanda paylanır. Müasir dövrdə kəllə qəndin orijinal dadı və keyfiyyəti süni qatqılar səbəbindən itirilmiş, əsl kəllə qəndin istehsalı isə sanitar norma və təbii tərkibə riayət olunmaqla məhdudlaşır.[7]
İranda kəllə qənd bəzədildikdən sonra toy məclislərində istifadə olunur və toy zamanı gəlin və bəyin başlarına sürtülür.[8] Həmçinin, zərdüşti nikah mərasimlərində şəkər kəlləsi bəy ailəsindən gəlin ailəsinə hədiyyə olaraq təqdim edilirdi.[9]
Mazandaran, Xuzistan, Gürgan, Simnan və Quçan bölgələrinin bəzi yerli xalqlarının mədəniyyətində şəkər kəlləsinin sındırılması nikahdan əvvəl şirniyyat yemək və şirniyyat mərasiminin ənənəvi hissəsidir. Dutəpə bölgəsində bütün toy mərasimlərində, o cümlədən şirniyyat yemək və digər mərasimlərdə, kəllə qəndləri bəyin evindən gəlinin evinə və əksinə aparılır. Şirniyyat yemək mərasimində kişilər məclisində kəllə qəndlər sındırılır, qadınlar məclisində isə gəlin və bəyin başları üzərində və gəlinin şalı üzərində sındırılır. Bundan əlavə, mərhumun qırxıncı ildönümünə yaxın yaslı ailələrə də kəllə qəndlər aparılır.[10][11][12]
SSRİ-də kəllə qəndlər yubileylər üçün istehsal olunurdu: 1967-ci ildə Oktyabr inqilabının 50 illiyi,[13] 1982-ci ildə isə Kursk yubileyi münasibətilə.[14]
- ↑ Qənd // Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. AMEA İ.Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu. 2024-02-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-04-28.
- ↑ "usefularts". www.mawer.clara.net. 2024-12-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-04-28.
- ↑ "An archaeological project in Jordan – Museum of London Blog". mymuseumoflondon.org.uk. 2008-12-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-04-28.
- ↑ 1 2 Deerr, Noël. History of Sugar – Vol 2. London: Chapman & Hall, 1950.
- ↑ Strong, L. A. G. (Leonard Alfred George). The Story of Sugar. London: Weidenfeld & Nicolson. 1954.
- ↑ "miscellany". mawer.clara.net. 2022-09-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-04-28.
- ↑ 1 2 3 Hüseynli, Banu. ""Kəllə qənd" ənənəsi". Hafta.az. 15 aprel 2021.
- ↑ "بهترین سفره عقد را بچینید". سایت ایران اکونومیست. İstifadə tarixi: ۱۷ آبان ۱۳۸۸.[ölü keçid]Şablon:پیوند مرده
- ↑ "مراسم ازدواج". سایت تخصصی میراث فرهنگی و گردشگری. ۶ ژوئن ۲۰۱۰ tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: ۱۷ آبان ۱۳۸۸.
- ↑ "جشن بزرگ محلی فردینما شو در کندلوس برگزار شد". فارس نیوز. ۲۸ سپتامبر ۲۰۱۵ tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: ۱۷ آبان ۱۳۸۸.
- ↑ "در میان کوچه‌های بی غروب". مازندنومه. 2013-10-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: ۱۷ آبان ۱۳۸۸.
- ↑ "بله‌برون". دائره المعارف بزرگ اسلامی. ۱۷ ژوئن ۲۰۱۰ tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: ۱۷ آبان ۱۳۸۸.
- ↑ "Сахарная голова— оригинальный продукт из сахара". 2017-05-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-08-04.
- ↑ "Сахарная голова «Курску 950 лет»". 2019-12-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-14.
Vikianbarda Kəllə qənd ilə əlaqəli mediafayllar var.
