Kürdəxanı həbsxanası

Kürdəxanı həbsxanasının müasir binası 2008–2009-cu illərdə inşa edilmişdir. Bu təcridxana köhnəlmiş Bayıl və Şüvəlan istintaq təcridxanalarını əvəz etmək məqsədilə tikilmişdir. Tikinti prosesi beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılma iddiası ilə həyata keçirilmiş və 2009-cu il mayın 29-da Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev tərəfindən rəsmi açılışı olmuşdur. Tikintidə 600-dən çox işçi iştirak etmiş, Zabrat–Kürdəxanı şosesindən təcridxanaya qədər yeni yol çəkilmişdir. Müəssisənin tutumu 2500 nəfər üçün nəzərdə tutulmuşdur.^[1] 2015-ci ildə infrastrukturun təkmilləşdirilməsi məqsədilə yeni tibb hissəsi əlavə edilmişdir,^[2] lakin son illərdə infrastrukturun köhnəlməsi və həddindən artıq yüklənməsi ilə bağlı narahatlıqlar qeyd olunmuşdur.^[3][4]

Azərbaycan hökuməti penitensiar sistemdə islahatlar çərçivəsində Kürdəxanı Həbsxanasında şəraiti yaxşılaşdırmaq üçün addımlar atmışdır. 2015-ci ildə yeni tibb hissəsinin əlavə edilməsi, məhkum hüquqlarını genişləndirən qanunvericilik dəyişiklikləri və peşə bacarıqlarını artırmaq üçün pilot layihələr bu tədbirlərdən bəziləridir.^[2] 2021-ci ildə qadın məhkumların saxlandığı 4 saylı cəzaçəkmə müəssisəsinin köçürülməsi də islahatların bir hissəsi kimi qeyd olunmuşdur.^[5]

Kürdəxanı həbsxanası müasir infrastruktur və avadanlıqlarla təchiz edilmişdir. 1, 2, 4 və 6 nəfərlik 576 kamera, hər birində sanitar qovşaqlar və gəzinti yerləri mövcuddur. Nəzarət və idarəetmə funksiyalarını yerinə yetirən inzibati bina mövcuddur. Görüş otaqları qısa və uzunmüddətli görüşlər üçün studio-mənzil tipli otaqlardır. İkimərtəbəli tibb-sanitariya binasında həkim kabinetləri, cərrahi otaq, laboratoriyalar, aptek və 60 nəfər üçün 14 kamera-palata var.^[1] Mətbəx, camaşırxana və digər gigiyenik ehtiyaclar üçün avadanlıqlar mövcuddur.^[6]

Rəsmi məlumatlara görə, təcridxana beynəlxalq standartlara cavab verir və məhkumların hüquqlarını təmin edir,^[4][6] lakin müstəqil mənbələr və hüquq müdafiəçiləri sıxlıq problemlərini,^[7] qeyri-insani rəftarı və işgəncə hallarını qeyd edir. Məsələn, 2024-cü ildə "AbzasMedia"nın direktoru Ülvi Həsənli təcridxanada 58 işgəncə hadisəsinin şahidi olduğunu, məhbusların "çarmıxa çəkildiyini" və döyüldüyünü iddia etmişdir.^{[8][9][10][11]} Jurnalist Eynulla Fətullayev də 2011-ci ildə təcridxanada "dəhşətli şərait" və rüşvət halları barədə yazmışdır.^[12] Penitensiar Xidmət bu iddiaları təkzib etmişdir.^[13]

1 saylı Bakı İstintaq Təcridxanasında məhbusların media və informasiya hüquqlarının pozulması ilə bağlı ciddi narahatlıqlar səsləndirilmişdir. Hüquq müdafiəçiləri və müstəqil media qurumları tərəfindən qeyd olunur ki, təcridxanada saxlanılan məhbusların mətbuata və informasiyaya çıxışı ciddi şəkildə məhdudlaşdırılır. Xüsusilə, məhbusların qəzet, jurnal və digər çap mediasına girişi məhdudlaşdırılır, televiziya və radio kimi informasiya vasitələrindən istifadə isə nəzarət altındadır. Bu məhdudiyyətlər məhbusların xarici dünya ilə əlaqəsini zəiflədir və onların informasiya əldə etmək hüquqlarını pozur.^[14]

Bundan əlavə, məhbusların ailələri və vəkilləri ilə yazışmalarının senzura olunduğu bildirilir. Məktubların yoxlanılması və bəzən gecikdirilməsi və ya tamamilə çatdırılmaması halları qeydə alınmışdır. Hüquq müdafiəçiləri bu təcrübələri beynəlxalq insan hüquqları standartlarına zidd hesab edir, çünki məhbusların informasiya və ifadə azadlığı hüquqları ciddi şəkildə məhdudlaşdırılır. Məsələn, təcridxanada saxlanılan bəzi məhbusların xarici KİV-lə əlaqə qurması və ya öz fikirlərini mediaya çatdırması qadağan edilir. Bu vəziyyət xüsusilə siyasi motivli həbslərlə ittiham olunan şəxslər üçün daha kəskin problem kimi qeyd olunur, çünki onların səslərinin cəmiyyətə çatdırılmasına maneələr yaradılır.^[14]

Hüquq müdafiəçiləri həmçinin təcridxanada məhbusların internetə çıxışının tamamilə məhdudlaşdırıldığını vurğulayır. Bu, onların xarici dünya ilə əlaqə qurmaq və aktual hadisələrdən xəbərdar olmaq imkanlarını daha da azaldır. Rəsmi qurumlar isə bu məhdudiyyətləri təhlükəsizlik tədbirləri ilə əsaslandırır, lakin hüquq müdafiəçiləri bunun məhbusların əsas hüquqlarının pozulması kimi qiymətləndirildiyini bildirir. Bu cür təcrübələr təcridxananın şəffaflıq və hesabatlılıq problemlərini daha da dərinləşdirir.^[14]

Kürdəxanı həbsxanası ilə bağlı əsas korrupsiya, işgəncə, şərait məsələləri ilə bağlı müxtəlif qalmaqallar mövcuddur.

Mənbələr təcridxana rəhbərliyinin məhbuslardan rüşvət aldığını və qeyri-qanuni imtiyazlar təklif etdiyini bildirir.^[12][15] 2016-cı ildə təcridxananın rəisi vəzifəsindən kənarlaşdırılmışdır.^[16]

Jurnalist Ülvi Həsənli və digər məhbuslar təcridxanada fiziki zorakılıq və işgəncə hallarını iddia etmişdir.^{[8][9][10][11]} Jurnalist Mehman Hüseynovun 2019-cu ildə aclıq aksiyası və sağlamlıq problemləri də diqqət çəkmişdir.^[13]

2016-cı ildə təcridxanada yer çatışmazlığı problemləri qeyd olunmuş, bəzi məhbusların başqa həbsxanalara köçürülməsi təklif edilmişdir.^[7][17]

Təcridxanada saxlanılan jurnalistlər, məsələn, Ülvi Həsənli, Azad Həsənov, Fərman Kərimzadə və Ruslan İzzətli kimi ictimai xadimlər ilə bağlı siyasi motivli həbs iddiaları səsləndirilir.^{[8][9][18][19][20]}

2025-ci ilin iyun ayında "Abzas Media" işində həbs olunan jurnalistlər Ülvi Həsənli, Məhəmməd Kekalov, Hafiz Babalı və Fərid Mehralızadənin Umbakı Penitensiar Kompleksinə köçürülməsinə etiraz olaraq aclıq aksiyasına başlamağa hazırlaşdıqları barədə xəbərlər yayılmışdır. Onların yaxınlarının bildirdiyinə görə, jurnalistlər köçürülmənin qanunsuz olduğunu iddia edərək etirazlarını ifadə etmişlər.^[21][22] Bundan əlavə, sülh fəalı Bəhruz Səmədov da 2025-ci ilin iyun ayında Umbakı Penitensiar Kompleksinə köçürülmüşdür.^[22] Səmədovun 15 il müddətinə azadlıqdan məhrum edilməsi və bu kompleksə köçürülməsi sosial mediada və müstəqil KİV-də geniş müzakirələrə səbəb olmuşdur. Onun yaxınları və hüquq müdafiəçiləri bu köçürülməni siyasi motivli hesab edərək etirazlarını bildirmişlər.^[21][22] Səmədovun 15 il həbs cəzası istənilməsinə qarşı etiraz olaraq intihara cəhd etdiyi, lakin kamera yoldaşı tərəfindən xilas edildiyi də qeyd olunmuşdur.^[23][24]

Qadın məhbusların saxlanma şəraiti ilə bağlı tənqidlər, xüsusən təmizlik və tibbi xidmətlərin çatışmazlığı qeyd olunur.^[5][25]

Penitensiar Xidmət bu iddiaları rədd etmiş, şəffaflığın təmin olunduğunu və şəraitin beynəlxalq standartlara uyğun olduğunu bildirmişdir,^[6][13] lakin hüquq müdafiəçiləri tərəfindən təcridxananın şəffaflığının artırılması tələb olunur.^[9][10]