Köhnə Yəhudi Qəbiristanlığı (Praqa)

Praqada dəqiq faktlarla sənədləşdirilmiş ən qədim yəhudi qəbiristanlığı “Yəhudi bağı” adlanmışdır və 1478-ci ilə qədər Praqada Nové Městě adlanan yerdə, Vışehrad yolunun yaxınlığında yerləşmişdir və o, anti-sanitariya səbəbindən şəhər əhalisinin tələbi ilə Çexiya kralı II Vladislav tərəfindən bağlanmışdır. Bağlandıqdan sonra onu əvəz edən Köhnə Yəhudi Qəbiristanlığının təməlinin qoyulduğu dəqiq tarix məlum deyil. Tarixçilər belə bir nəzəriyyə irəli sürürlər ki, bu qəbiristanlıq 1389-cu ildə Praqa Gettosunda baş vermiş böyük qırğınlar vaxtı mövcud olmayıb, ona görə də Aviqdor Karanın yəhudi poqromu faciəsinə həsr etdiyi “Bütün bədbəxtliklər” elegiyasında təsvir etdiyi dəhşətli hadisələrin harada baş verdiyi dəqiq bilinmir, amma məhz, gettoya hücum zamanı qarətçilər qəbiristanlığı dağıtmış, məzar daşlarını sındırıb cəsədləri qəbirlərdən qazıb çıxarmışlar.^[2] Bu hadisəni Alois Jirasek "Mezi proudy" (Axınlar arasında) (1887-1890) trilogiyasının ikinci hissəsində təsvir etmişdir.

Köhnə Yəhudi qəbiristanlığında ən qədim məzar daşı 1439-cu ildə dəfn olunmuş Praqa ravvini və şairi Aviqdor Karaya məxsusdur. Bununla belə, Gelasius Dobner və ya Yaroslav Şaller (Praqa elmi topoqrafiyasının banisi) kimi bəzi məşhur alimlər Köhnə Yəhudi qəbiristanlığının təməlqoyma tarixini səhvən min il az göstəriblər. Qəbiristanlığın qədimliyini təsdiq edən fikirlər yalnız XIX əsrin ortalarından pozitivizm fəlsəfi təliminin inkişafı ilə başlamışdır. Onun əsas tənqidçisi Praqanın Baş Ravvini Solomon Yehuda Rapaport (1790-1867) olmuşdur. O, kohen (yəhudilikdə Harun nəslindən olan keşişlər sinfi, baş kahin) ailəsinə mənsub olduğundan, qəbiristanlıqda hərəkət etməyə icazəsi yox idi. Ona görə ravvin Solomon qəbiristanlığın kənarında gəzməklə bir neçə məzar daşının üzərindəki yazıları yenidən oxuya bilmişdir. Qəbir daşları ilə qeyd olunan davamlı xronoloji illər XV əsrin birinci yarısının sonundan başlayır və Mojžisz Lipman Beckin son qəbrinin qazıldığı 1787-ci ilə qədər davam edir. O vaxta qədər gigiyenik səbəblərə görə şəhər mərkəzlərindəki köhnə qəbiristanlıqlarda dəfn edilməsini qadağan edən maarifçi imperator II İosifin imzaladığı fərmandan artıq üç il keçmişdir. Qəbiristanlıq yəhudi ərazisinin ən hündür təpəsində, 192 metrdə yerləşirdi. Göründüyü kimi, qəbiristanlığın ilkin ərazisi bir müddətdən sonra dolmuşdur, çünki 1440-cı ildə pivəçi Hanuşdan torpaq sahəsi alınmasına dair qeydlər var. Bu, qəbiristanlıq haqqında edilən ilk yazılı qeyddir.

Dəfn etmək üçün daha çox torpaq sahəsi alınması hadisəsi XVI əsrdə Mordexay Mayzelin sayəsində baş vermişdir. Bu baxımdan, XVI əsrin birinci yarısından yəhudi gettosunda iki ayrı qəbiristanlıq olmuşdur və onlar yalnız XVII əsrin sonunda birləşdirilmişdir. Dəfnlərin faktiki olaraq həyata keçirildiyi sonuncu yer 1630-cu ildə şəhər bələdiyyəsi tərəfindən alınmışdır, lakin qəbiristanlıq ərazisinin sonuncu dəfə genişləndirilməsi hadisəsi 10 noyabr 1768-ci ilə təsadüf etmişdir.

Ənənəvi yəhudi hüququ sayılan “halaxa”ya görə məzarları narahat etmək qadağan olduğundan, hər şeydən əvvəl mərhumun məzar daşı qorunmalıdır. Köhnə Yəhudi Qəbiristanlığında yer çatışmazlığı qədim qəbirlərin gil təbəqələri ilə örtülməsinə gətirib çıxarmışdır, çünki bundan sonra onların üstündən yeniləri basdırılmışdır. Nəticədə, bəzi yerlərdə bir-birinin üstündə on iki pilləyə qədər qəbirlər əmələ gəlmişdir. Köhnə qəbir daşları bəzən sökülərək qəbiristanlığın yeni ucaldılmış təpəsində quraşdırılmışdır ki, bu da onların bir-birinə yaxınlığını izah edir.

I Fransiskin hakimiyyəti dövründə qəbiristanlığın qismən ləğvi ilə bağlı təkliflər irəli sürülsə də, daha çox Praqa arxiyepiskopu Vatslav Leopold Xlumçanskinin qəti etirazı səbəbindən bu, həyata keçməmişdir. Lakin 1903-cü ildən sonra Starého Města və İosifov rayonlarının yenidən qurulması zamanı qəbiristanlığın sahəsi kifayət qədər kiçildilmişdir. Mövcud küçələrdən keçmiş qəbiristanlıq kəsiklərinin həcmi o dövrdə qalib gəlmiş FINIS GHETTO adlanan yenidənqurma layihəsinin planında aydın göstərilmişdir. Yəhudilərin etirazlarına baxmayaraq, qəbiristanlığın şimal və cənub-qərb hissəsi mövcud küçələrin genişləndirilməsi və yenilərinin yaradılması üçün yenidənqurma sahəsinə daxil edilmişdir.^[3][4] Qəbiristanlıq ərazisinin bir hissəsi Tətbiqi Sənət Muzeyinə verilmişdir. Yenidənqurma çərçivəsində 1903-cü ildə yəhudi qəbiristanlığı üçün yeni ölçüdə hasarın tikintisi üçün müsabiqə elan edilmişdir.^[5] Qəbiristanlığın sökülən hissələrindən götürülmüş məzar daşları qəbiristanlığın boş hissələrində basdırılmışdır. Onlardan bəziləri isə qəbiristanlıq üçün yan divarları hörüldükdə orada qalmışlar. Müvafiq qəbir daşları Klaus sinaqoqunun yaxınlığındakı “Nefele” adlı təpədə basdırılmışdır.

Öz tarixi və taleyi ilə məşhur olmuş Köhnə Yəhudi Qəbiristanlığı bir çox çex rəssamları üçün ilham mənbəyi olmuşdur. Çex rəssamlığında mənzərə janrının məktəbini yaratmış rəssam Antonín Mánes və həmin məktəbin nümayəndələri Yaroslav Čermák və Jindřich Štyrskýn yaradıcılıqlarında Köhnə Yəhudi Qəbiristanlığının təsvirlərindən geniş istifadə etmişlər. Həmçinin, şairlərdən Yaroslav Vrchlický və Vítězslav Nezval yəhudi qəbiristanlığı haqda çox yazmışlar.

Qəbiristanlıqda ən qədim qəbir daşları dizayn baxımından sadədir. Onların üstü yarımdairə, qalxanvari və ya müstəvi ilə örtülmüş qumdaşı plitələrdən ibarətdir. Bu plitələrin üzərində ornamental yazı ilə mərhum haqqında müvafiq məlumatlar həkk olunmuşdur. XV əsrdən başlayaraq getdikcə onlar daha çox dekorativ elementləri özündə əks etdirmişlər və XVII əsrdə inkişafın zirvəsinə çatmışdır.

XVI əsrdə yəhudiliyə aid abidələrdə müxtəlif simvollar yaranmağa başlamışdır. Onlar arasında aşkar olunmuş simvollardan ən qədimi David Ulduzudur. Bundan başqa, keçmişdə məbəd kahinlərinin ailələrinə xeyir-dua verən əllərin rəsmi, levililərin, kahinlərin köməkçilərinin qəbirləri üzərində isə bu əlləri yumaq üçün nəzərdə tutulmuş qazanlar və kasalar təsvir olunmuşdur. Simvollardan digəri mərhumun həyatının qiymətləndirilməsini ifadə edən baştacı olan yaxşı adı, onun iş fəaliyyəti və eyni zamanda, bol və zəngin həyat simvolu hesab olunan üzüm salxımlarının rəsmləridir. Mərhumun adı daha çox heyvan rəsmləri ilə ifadə olunmuşdur, məsələn Yehuda və ya Yəhuda üçün şir – bax:Yaradılış kitabı. 49:9 - Aryexo və ya Leyba üçün Naftəlidə olduğu kimi maral - Yar. 49:21 - Zvi və ya Hirş, eləcə də İsakar, Döv və ya Beyer üçün ayı, Venyamin, Zeeva və ya Volf üçün canavar – bax. Yar. 49:27, seçilmişdir. Qadın adlarına gəldikdə, məsələn, Taubele, Feyql və ya Sepfora üçün quş, Roza üçün qızıl gül simvolu istifadə olunmuşdur. Məzar daşlarının üzərində hər hansı bir nəslin adını göstərmək üçün yenə heyvan rəsmlərindən istifadə olunmuşdur, məsələn, Meyzl üçün siçan, Hans üçünsə qaz simvolu seçilmişdir. Dərzi peşəsini bildirmək üçün qayçı, tibb peşəsini bildirmək üçün lanset və s. istifadə olunmuşdur.

1600-cü ildən başlayaraq məzar daşlarının dizaynında barokko elementlərini izləmək mümkündür, belə ki, bu vaxta qədər istifadə olunmuş düz stela (yerə basdırılmış sütun və ya dayanıqlı lövhə) əvəzinə tetraedr (düzgün çoxüzlü) daşlara (ivritcə "ohel", yəni kabinə) üstünlük verilməyə başlamışdır. Lakin yəhudilər cəsədləri tabut qəbir daşının içərisinə deyil, torpağa qoyurdular. Ən qədim məzar daşı Mordexay Mayzelin qəbrinin üstündədir, o, həmçinin Maharalın (ravvin Yehuda ben Bezalel) qəbirüstü abidəsi hesab olunur.

XVIII əsrin ortalarından etibarən məzar daşlarının bəzədilməsi sahəsində rokoko üslubunda aksessuarlar meydana çıxmışdır. Buna misal olaraq 1769-cu ildə dəfn olunmuş Boleslavdan olan Yefraim Fişlin oğlu Ravvin Mayerin məzarüstü daşını göstərmək olar.

Köhnə Yəhudi qəbiristanlığında son illərdə dəfn olunmuş məzarların üzərindəki dekorativ elementlər daha da yastılaşaraq forma cəhətdən yenidən sadə görünməyə başlamışlar.

Abidələrin üzərində adi ivrit yazısından istifadə olunmuşdur. 1500-cü ildən sonra daş üzərində oyma elementlər meydana çıxmışdır və təxminən həmin vaxtdan plastik yazı üstünlük təşkil etməyə başlamışdır. Yazının məzmunu mərhumun adı, atasının adı (qadın üçün - ərinin adı), peşəsi və kənddə, şəhərdə ona verilən fəxri addır. Vəfat etdiyi və ya dəfn olunduğu tarix adi təqvim və ya xronoqram (tarixləri gizli şəkildə ifadə etmək üçün istifadə olunan yazı növü) adlanan üslubda göstərilməli və qeyd edilməli idi. Bu zaman illər xüsusi olaraq altı cizilmiş hərflərin və ya sözlərin cəmi ilə göstərilir. Mərhumun adı tez-tez ixtisarla ifadə olunan dəfn nitqləri (məsələn, "mübarək xatirə") ilə müşayiət olunurdu. Mətnin digər hissəsində isə mərhumun mömin həyatından və Allaha bağlılığından, rəhmətindən, elmindən, xasiyyətindən və digər keyfiyyətlərindən bəhs edən cənazə nitqini təşkil edirdi. Burada İntibah dövrünün lakonizmi göz qabağındadır və bu da barokko və rokokonun müfəssəlliyi ilə əvəz olunur.

XVI əsrdən başlayaraq ad seçərkən yəhudilərdə yaşadıqları kəndin, şəhərin (ölkənin) adını əlavə etmək səciyyəvi hala gəlmişdir. Beləliklə, Praqadakı təkcə Köhnə Yəhudi Qəbiristanlığında 250-dən çox Lieben ( yəni, Libně kəndindən olan), 150 Roudniců, 100 Sobotků, 80 Kolínů, 60 Příbramů, 48 Náchodů və Jičínů, 42 Libochoviců, 32 Pardubiců, 22 Knínů, 15 Žebráků, 13 Rožďaloviců, 12 Choceradů, 10 Jeníkovců, 9 Měcholupů, 6 Mělníků, 5 Poděbradů, Přesticů və Městců, 3 Zbraslavi, Litomyšle, Protivíny və Hořice adlarına rast gəlinir.

Girişlə üzbəüz, Klaus sinaqoqunun yanındakı (XIX əsrdə istifadə edilmişdir) qəbirüstü abidələr bunlardır:

• Həkimlər - Bir Teller (1688-ci ildə vəfat edib) və oğlu Löv Tellerin (1697-ci ildə vəfat edib) məzar daşları.
• Həkimlər - Benditin oğlu Solomon Qumperz (1729-cu ildə vəfat edib) və onun oğlu Moisey (1742-ci ildə vəfat edib) üçün ikiqat rokoko abidəsi.

Sol tərəfdə, 1866-cı ildə indiki Vladislavova küçəsində Měšťanská beseda (Meştanska yığıncağı) binasının tikintisi zamanı aşkar edilmiş ən qədim qotik qəbir daşlarının qalıqları divarın içərisinə salınmışdır.

"Nefele" təpəsinin qarşısında görünməyən məzarlar bunlardır:

• Pinkas Sinaqoqunu Horowitz ailə sinaqoqu kimi inşa etdirən, rəsmi adı Žalman Horowitz (və ya Žalman Munka, 1545-ci ildə vəfat edib) olan Aaron Meshulam Horowitzin qara qəbir daşı.
• Qəbiristanlığın girişində yerləşən Mojziş Lipman Beckin abidəsi (1787-ci ildə dəfn olunub). Onun 17 may 1787-ci ildə baş tutmuş dəfn mərasimi bu qəbiristanlıqda sonuncusu olmuşdur. Həmin tarixdən sonra bütün yəhudi dəfnləri 1680-ci il vəba zamanı əsası qoyulmuş indiki Žižkovem və Vinohrady arasındakı yəhudi qəbiristanlığında, Strašnicích adlanan yeni yəhudi qəbiristanlığında həyata keçirilmişdir.

   

Əvvəllər yəhudi xəstəxanasının yerləşdiyi (1689-cu ildə yandırılmışdır) Nefele təpəsində (“nefele” ivrit dilində “uşaq saldırmaq” deməkdir) XVIII əsrin əvvəllərindən etibarən bir ayı tamam olmamış vəfat edən uşaqları dəfn etmişlər. Burada, həmçinin 1903-cü ildə ləğv edilmiş qəbiristanlıq sahələrindən çıxarılmış qalıqlar da sonradan dəfn edilmişdir.

Köhnə xəstəxananın yerindəki yeni binanın yanında yerləşən məzarlar bunlardır:

• 1389-cu ildə yəhudi gettosunun Pasxa bayramı ərəfəsində dağıdılmasını öz gözləri ilə görmüş İsaakın oğlu Aviqdor Karanın abidəsi (25 aprel 1439-cu ildə vəfat etmişdir, bu,qəbiristanlıqda dəfn olunan ən qədim tarixdir). O, bu haqda cənazə himni yazmışdır (1936-cı ildə iřím Langerem tərəfindən Çex dilinə tərcümə edilmişdir) və bəzi alimlərin dediyinə görə onun yazdıqları magistr Yan Husun təliminə böyük təsir göstərmişdir.

Pinkas sinaqoqunun yaxınlığında həyata keçirilmiş dəfnlər təxminən XVI əsrin ortalarından başlamışdır. Onlar budur:

• İti uclu fronton kiçik abidə – II Rudolfun sarayında çalışmış astronom, riyaziyyatçı, coğrafiyaşünas və tarixçi David Qansın (1541–1613) məzarı. O, başqa işlərlə yanaşı Çexiya tarixini təsvir etmiş "Davidin Budağı" (Tzemach David) yəhudi salnaməsini yazmışdır.
• Çap işləri ilə məşğul olmuş Mordexay Kats (1592-ci ildə vəfat edib) və oğlu Veselelin (1589-cu ildə vəfat edib) abidəsi. Mordexay Praqada məşhur yəhudi mətbəəsinin əsasını qoymuş Gerson Koenin oğlu idi. Onun tipoqrafiyasında Praqanı dünyada məşhurlaşdıran “Pasxa Aqadası” (1526) ( Misirdən köçmə və Pasxa bayramı ritualı ilə birbaşa və ya dolayısı yolla əlaqəsi olan dualar, Tövrata və mahnılara dair şərhlər toplusu) kimi mühüm kitablar çap olunmuşdur. O dövrdə ekspertlərə “gersonidlər” deyiblər.
• Praqanın Baş Ravvini və Bohemiya Vilayətinin Ravvini David Oppenheimerin (1664-1736) məzarı. Onun zəngin kitabxanası hazırda Oksford Universitetinin Bodley kitabxanasında saxlanılır.

• Xeyriyyəçi və yəhudi icmasının ilk ravvini Mordexay Maislin (1528–1601) məzarı Renessans üslubunda düzəldilmişdir. O, bir çox ictimai binalar - Vysokou və Maislovu Sinaqoqlarını, həmçinin hazırda Klaus Sinaqoqunun yerləşdiyi ərazidə vaxtılə üç kiçik bina inşa etdirmişdir. O, II Rudolfun sarayında yaşayan yəhudi olmuşdur.
• Qəbiristanlığa gələnlərin ilk getdiyi yer Bezalel oğlu Yəhuda Lövün məzarıdır. Onun tam adı Yəhuda Liva ben Bezalel olmuşdur, həmçinin onu Praqa Maharalı və ya ravvin Löv kimi tanımışlar. David Gans onun tələbəsi olmuşdur. Yəhuda Lövün həyatı çoxsaylı əfsanələrlə əhatə olunmuşdur, onlardan ən məşhuru XVIII əsrdə yazdığı “Qolem” poemasıdır.
• Köhnə qəbiristanlıqda əlində gerb tutan, mərmərdən yonulmuş şirin heykəli diqqəti cəlb edir: Bu, "kasıbların anası" kimi tanınan Troyenberqli Yakub Başevinin (vəfatı 1628) həyat yoldaşı Eberl Jeronimonun qızı Hendel Başevinin məzar daşıdır. Onun əri Yakub Başevi Troyenberq (1578-1634) yəhudi icmasının başçısı və Bohemiyada zadəgan titul almış ilk yəhudi olmuşdur. Yakub Başevinin özü Mlada Boleslavdakı qəbiristanlıqda dəfn olunmuşdur.
• Praqanın baş ravvini və “Mişna”nın (Talmud kitabının ilk fəsli) şərhçisi Keli Yakar (1515–1619) kimi tanınan Tumba Şlomo (Solomon) Yefraim Lunçitsenin məzarı.
• Əslən Krit adasındən olan məşhur riyaziyyatçı, filosof, təbiətşünas və həkim Cozef Şelom Delmediqa de Kandiyanın (1591–1655) məzarı.

Hermann Gedşin (Ser John Ratcliffe) müəllifi olduğu "Biarritz" (1868) romanında "Praqadakı yəhudi qəbiristanlığı və İsrailin on iki qəbiləsinin nümayəndələri şurası" adlı fəsil var. Bu fəsildə Qoedşe adlı qəhrəman (ilkin on iki yəhudi "qəbiləsindən" yalnız ikisinin sağ qaldığını bilmədən) şeytani bir "yəhudi planı" planlaşdıran sirli ravvin kabalanın üzvlərinin gizli gecə görüşünü təsvir edir. Gecə yarısı meydanda İblis görünür, o, öz planlarını və fikirlərini bölüşür. Bu mövzu “Sion Müdriklərinin Protokolları” adlanan (Rusiya xüsusi xidmət orqanları tərəfindən saxtalaşdırılan və Rusiyada antisemitizmi qızışdırmaq məqsədi daşıyan sənədlər toplusu) sənədlərlə sıx bağlıdır. Kitabda sözügedən fəsil Aleksandr Dümanın "Cüzeppe Balsamo" (1848) romanındakı bir səhnəni çox xatırladır. Burada Alessandro Kaliostro ləqəbli Jozef Balsamo "Kraliçanın almaz Boyunbağısı" əməliyyatını həyata keçirir.^[6] Həmçinin, bu mövzuya Umberto Ekonun 2010-cu ildə yazdığı "Praqa qəbiristanlığı" (Il cimitero di Praga) romanında da geniş yer verilmişdir.^[7]

• BEČKOVÁ, Kateřina; HRŮZA, Jiří; ET AL. Asanace - zatracovaný i obdivovaný projekt obce Pražské In: Pražská asanace. K 100.výročí vydání asanačního zákona pro Prahu. první. vyd. Svazek 93. Praha: Muzeum hlavního města Prahy, 1993. 137 s. (Acta Musei Pragensis). Dostupné v archivu pořízeném dne 2016-03-06. ISBN 80-85394-01-4. S. 34–56. Résumé německy s. 135-136.. Archivováno 6. 3. 2016 na Wayback Machine.
• FIEDLER, Jiří. Židovské památky v Čechách a na Moravě. Praha: Sefer, 1992. 200 s. ISBN 80-900895-1-8.
• GIUSTINO, Cathleen M. Za Prahu zdravější. Modernizace města a politická moc (kolem roku 1900). S. 21–23. Dějiny a současnost Kulturně historická revue [online]. [cit. 2015-10-13]. Roč. 2005, čís. 11, s. 21–23. Dostupné online. ISSN 0418-5129.
• OBŮRKOVÁ, Eva. Kam v Praze. Brno: Computer Press, 2006. 176 s. ISBN 80-251-1282-9.
• JEŘÁBEK, Luboš. Starý židovský hřbitov pražský. Praha: Kočí, 1903. Dostupné online.
• PAŘÍK, Arno a Vlastimila HAMÁČKOVÁ, Pražské židovské hřbitovy = Prague Jewish Cemeteries = Prager jüdische Friedhöfe, Praha: Židovské muzeum v Praze, 2008, s. 17–83.
• TOMEK, Vratislav Václav. Pražské židovské pověsti a legendy : Sbírka staropražských historických pověstí a legend židovských od nejstarších dob pohanských v Čechách. Praha: Končel, 1932. Dostupné online.
• Starý židovský hřbitov v Praze, Pražská informační služba, Praha 1997.
• WIRTH, Zdeněk. Antonín Wiehl a česká renesance. první. vyd. Praha: Jan Štenc, 1921 (1921 tisk). 27 s. S. 23. Zvláštní otisk ze sborníku Umění.

• https://www.jewishmuseum.cz/en/info/visit/
• https://prag-to-go.com/sehenswuerdigkeiten/alter-juedischer-friedhof