Istar Meram — Azərbaycanın şimal-şərq bölgəsində, xüsusilə Xınalıq kəndi əhalisinin folklor yaddaşında qorunan nadir və lokal mifoloji varlığın adı. Bu obraz Azərbaycan mifoloji mətnlərində ümumilikdə geniş şəkildə tanınmasa da, yalnız Xınalıq folklorunda unikal və özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə yadda qalır.
Personajın adı Azərbaycan əlifbasının "ı" hərfi ilə başlayır və "ı" səsi ilə tələffüz olunur: "Istar Meram" kimi qeydə alınmış ad-birləşmədəki "Istar" komponenti qədim Şərq mifologiyalarında ulduz və ya tanrıça anlamı ilə səsləşə bilər, "Meram" isə ərəb-fars mənşəli söz olub "arzu", "istək", "niyyət" mənasını verir. Lakin bu etimoloji yozum xalq şüurunda formalaşmış mifoloji funksiyanı birbaşa izah etmir.
Istar Meram obrazı cinlər tayfasına mənsub varlıq kimi səciyyələndirilir. O, şər qüvvənin daşıyıcısıdır və bəzi hallarda həm qadın, həm də kişi cinsində təsvir olunur. Onun başlıca xüsusiyyəti aldatma, cəza, təqib, və transformasiya motivləri ilə assosiasiya olunmasıdır. Xınalıqdan toplanmış folklor mətnlərinə görə, bu varlıq insanlarla təmas quran, lakin onların zərərinə çalışan, sonda isə aldadılıb məhv edilən bir obraz kimi çıxış edir. Bəzi mətnlərdə doğum zamanı hamilə və zahı qadına, hətta yeni doğulan körpə uşağa da zərər yetirən şər ruh – demonik varlıq kimi səciyyələnir.
Bir neçə rəvayət bu obrazın xüsusiyyətlərini təqdim edir:
Rəvayətə görə, kəndlilər bir atı buraxırlar və o geri qayıdarkən belində uzun saçlı, yad bir qız peyda olur. Qız (oxu: Istar Meram) onların yanında qalır, amma bir gün evdə yalnız qalan başqa bir balaca qız uşağına qarşı cinayətkar niyyətlərini reallaşdırır – onu aldatmaqla sancaqları çıxartdırır və qızı təndirə basaraq yandırır.
“Özum” adlı nağıl variantında isə Istar Meram insanı aldadıb zərər verməyə çalışır, lakin qəhrəman – Birəməlli – ağlı və silahı ilə onu məğlub edir. Istar Meramı aldadaraq öldürür və sübut olaraq onun bədən hissələrini kəndə gətirir.
Bəzi tədqiqatçılar (məsələn, etnoqraf M. Paşayeva) Istar Meram obrazını Bilqamıs dastanındakı İştar obrazı ilə əlaqələndirmişlər. Lakin bu yanaşma tam əsaslandırılmır. İştar – qədim Şumer və Akkad mifologiyasında ilahə, intriqa salan fəndgir bir fiqurdur. Halbuki, Xınalıq folklorunda rast gəlinən Istar Meram şərin simvolu olsa da, avam, tez aldana bilən bir varlıq kimi səciyyələnir.
Bu obraz yalnız Xınalıq kəndinə xas folklor nümunələrində mövcuddur və indiyədək Azərbaycan folklor antologiyalarında və ya nəşrlərində ümumiyyətlə yer almamışdır. Bu fakt onu lokal və çox güman ki, avtoxton (yerli) mifik varlıq kimi səciyyələndirməyə əsas verir.
Cinlər (Azərbaycan və islam folklorunda) Hal, Al, Alarvadı (görünməz, qadın və uşaqlara təsir edən varlıq)
- Məmmədova X. Xınalıq folklorunda lokal xüsusiyyətlər // Azərbaycan folkloru və mədəni müxtəliflik // Beynəlxalq elmi-praktik konfransın materialları //, – Zaqatala: 19-20 may, 2016, – s. 80-86.
- (Məmmədova) Şaiqqızı X. Doğuluşu himayə edən Yer Ana obrazının Azərbaycan folklorundakı paradiqmaları // III Uluslararası Dergi Karadeniz Sosyal bilimler Sempozyumu , Bakü: İlim ve Tahsil, – 19-21 kasım, – 2019, – s. 206-211.
- Məmmədova X. Rəvayətlərdə möcüzəli doğuluş motivi // Bakı: Dədə Qorqud, elmi-ədəbi toplu,– 2020. №1 (68), – s. 115-122.
- Məmmədova X. Xınalıq folkloru: “Kəndimizin səmti qibləyə baxır” // Bakı: Dədə Qorqud, elmi-ədəbi toplu, – 2021, № 2 (73) – s. 146-155.
- Məmmədova X. Xınalıqdan toplanmış folklor örnəkləri // Bakı: Dədə Qorqud, elmi-ədəbi toplu, – 2021, № 2 (73) – s. 156-172.
- M.Paşayeva. Azərbaycanın qədim diyarı Xınalıq / – Bakı: Azərnəşr, – 2006. – 60 s.