I Dünya Müharibəsində qadınlar

Müharibəyə fəal şəkildə qoşulan qadınların iştirak səbəbləri müxtəlif idi. Bəziləri orduda xidmət edən sevdiklərinin dəstəkçisi kimi öz dəyərlərini sübut etməyə çalışırdılar, digərləri isə ənənəvi "qadın işi" sayılan sahələrdən kənarda faydalı olma düşüncəsi ilə müharibədə iştirak etmişdilər.^[3]

Bir çox qadın inanırdı ki, müharibəyə verdikləri töhfə onlara səsvermə hüququ qazanmaq səylərində kömək edəcək.^[3] Həqiqətən də, müharibə dövründə qadınların seçki hüququ hərəkatı yüksəliş mərhələsini keçirdi. 1915-ci ildə Danimarka və İslandiya qadınlara tam seçki hüququ verdi. Növbəti il Norveç və Kanadada da səsvermə hüquqları genişləndirildi. Fevral 1918-ci ildə Birləşmiş Krallıq qadınların müharibədəki rolunun əhəmiyyətini birbaşa əks etdirən əsas seçki qanununu qəbul etdi.^[4]

Uzun illər davam edən müxalifətdən sonra, ABŞ Prezidenti Vudro Vilson 1918-ci ildə mövqeyini dəyişərək qadınların seçki hüququnu müdafiə etməyə başladı və bu, onların müharibə dövründəki xidmətlərinin tanınması idi.^[5][6]

Bəzi qadınlar müharibəyə etiraz edir və dünya liderlərini onu dayandırmağa inandırmağa çalışırdılar. Məsələn, 1915-ci ildə Beynəlxalq Qadınlar Konqresi keçirilmişdi. Bu toplantı adətən Qadınların Sülh Konqresi və ya Haaqadakı Qadınlar kimi tanınırdı və Niderlandda 1,000-dən çox qadının iştirakı ilə baş tutmuşdu.^[7]

Müharibədə iştirak edən bir çox qadın gündəlik və ya qeydlər aparır, daha sonra onları memuar kimi nəşr edirdi. Lakin bəzi qadın jurnalistlər birbaşa cəbhə xəttinə gedərək müharibə zamanı baş verən hadisələr haqqında məlumat toplamağa çalışırdılar. Kişi həmkarları kimi onlar da ciddi senzura və nəzarətə məruz qalırdılar, lakin istədikləri məlumatlara çıxış əldə etmək onlar üçün daha çətin idi.^[8]

• Mildred Oldriç amerikalı jurnalist, redaktor, yazıçı və tərcüməçi idi. 1914-cü ildə, I Dünya Müharibəsi başlamazdan az əvvəl, o, Fransanın Marna çayı vadisinə baxan kənd evinə köçdü.^[9] Müharibə illərində yazdığı məktub toplusuna əsaslanan dörd kitab və bir roman nəşr etdirdi.^[9][10] 1922-ci ildə Fransa ordusuna və qaçqınlara göstərdiyi yardım, həmçinin kitablarının ABŞ hökumətinin Almaniyaya müharibə elan etməsinə təsir göstərməsi ehtimalı ilə Fransanın Fəxri Legion Ordeni ilə təltif olundu.^[9][11]
• Madlen Zabriski Doti amerikalı hüquqşünas və jurnalist idi. 1915-ci ildə o, Nyu York İvninq Post qəzetinin müxbiri kimi Qadınların Sülh Konqresində iştirak etmişdi. Daha sonra Nyu York Tribun qəzeti onu müharibə dövründəki Almaniya haqqında reportaj hazırlamaq üçün təyin etdi. Almandilli olmasa da, iki dəfə Almaniyaya səfər etdi və orada pasifist sosial-demokratlarla görüşdü. İkinci səfərində, Müttəfiq qüvvələrin blokadasının insanları aclıq həddinə çatdırdığını müşahidə etdi. Daimi nəzarətə baxmayaraq, rəsmi jurnalistlər turuna qoşulmağa icazə aldı. ABŞ-yə qayıtdıqdan sonra aparıcı nəşrlərdə bir neçə məqalə yazdı və bunları "Azacıq qida payı: 1915–1916-cı illərdə Almaniyada bir amerikalı Qadın"^[12](1917) adlı kitabda topladı.^[13]
• Ellen Lamott amerikalı tibb bacısı və yazıçı idi. O, müharibə haqqında reportaj hazırlamaq üçün Belçikada Fransaya məxsus bir xəstəxanada işləyirdi. 1916-cı ildə onun "Müharibənin törətdiyi fəsadlar" adlı kitabı nəşr olundu. Kitab müharibənin şan-şöhrətindən deyil, ailəsindən və dostlarından uzaqda acınacaqlı şəkildə ölən əsgərlərdən bəhs edirdi. Bu səbəbdən kitab Fransa və Böyük Britaniyada qadağan edildi. ABŞ-də isə əvvəlcə müsbət qarşılandı, lakin ölkə müharibəyə qoşulduqdan sonra orada da qadağan olundu.^[14]
• İngilis jurnalist Doroti Lourens müharibə müxbiri olmaq istəyirdi. 1915-ci ildə o, Fransaya getdi və Kral Mühəndislərinin sapyor (minaçı) əsgəri kimi kişi obrazına girərək cəbhəyə çıxdı.^[15] Lakin 10 gündən sonra səhhətində yaranan problemlərə görə özünü ifşa etməyə məcbur oldu. Azad edildikdən sonra, yaşadıqlarını yazmamaq barədə məcburi razılıq sənədinə imza atmağa məcbur edildi. Müharibədən sonra "Sapyor Doroti Lourens: Yeganə ingilis qadın əsgəri" (1919) adlı kitabını nəşr etdirdi, lakin o, ciddi şəkildə senzura olunmuş və uğur qazanmamışdı.^[14] 2003-cü ildə onun hekayəsi yenidən kəşf olundu.^[16] 2010-cu ildə avtobioqrafiyası yenidən nəşr olundu və İmperial Müharibə Muzeyində Müharibədə qadınlar sərgisində nümayiş etdirildi.^[15] 2015-ci ildən etibarən onun həyatı əsasında bir neçə teatr əsəri və film çəkilib.^[16]
• "Müharibə vaxtı Almaniyaː amerikalı qız nə görüb və eşidib?" (1917)^[17] adlı kitabın müəllifi olan Meri Etel Makoli Ze Pitsburq Post-Dispatç qəzetinin müharibə müxbiri idi və müharibə dövründə iki il Almaniyada olmuşdur.^[18][19][20] Kitab, ABŞ-ın müharibəyə daxil olmasından sonra nəşr olundu, lakin o dövrdə almanlara qarşı hədsiz simpatiya nümayiş etdirdiyi üçün ABŞ hökuməti tərəfindən dərhal müsadirə edildi.^[21]
• Amerikalı detektiv roman yazıçısı Meri Roberts Rinehart müntəzəm olaraq Ze Sətudey İvninq Post qəzetində yazılar yazırdı. O, qəzet redaktorunu inandıraraq 1915-ci ildə Belçikadakı cəbhə xəttinə göndərildi. Keçmiş tibb bacısı təcrübəsinə əsaslanaraq, Belçika Qırmızı Xaçının ona ordunun hospitallarına giriş icazəsi verməsinə nail oldu. O, Belçika cəbhəsində, hətta heç kimin torpağı (No Man’s Land) deyilən bölgədə də olub. Həmçinin, Belçika Kralı I Albert, onun xanımı Kraliça Elizabet, Böyük Britaniya Kralı V Corcun xanımı Kraliça Meri, həmçinin Müttəfiq liderlər Ferdinand Foş və Uinston Çörçill ilə şəxsi müsahibələr aldı. Geri qayıtdıqdan sonra Ze Sətudey İvninq Post üçün 10 məqalə yazdı. Bu məqalələr həmçinin Ze London Tayms qəzetində dərc edildi və daha sonra "Krallar, Kraliçalar və Piyadalar: Cəbhədə Bir amerikalı qadın" adlı kitab şəklində toplandı.^[22]

Almaniya müttəfiqlər və neytral ölkələr arasında əldə edilən erkən razılaşmalar nəticəsində vacib təchizat mənbələrindən kənarlaşdırıldığı üçün ciddi ərzaq qıtlığı ilə üzləşdi. Buğda çatışmazlığı səbəbindən ölkə nəticədə K-brot adlı çörək istehsal etməyə başladı. Bu, əsasən kartofdan hazırlanmış və etirazlara səbəb olan bir çörək növü idi. Bu çörəyi yeməyə məcbur olan fəhlə sinfi onu buğda çörəyindən daha keyfiyyətsiz hesab edirdi və müharibə zamanı buğda çörəyi və tort yeyənlərə qarşı narazılıq hissi bəsləyirdi.

Müharibə dövründə Almaniyada əsgərlərin arvadları ilə bağlı ictimai rəyi belə idi ki, onlar öz vəziyyətini yaxşılaşdırıb alman işçiləri isə əziyyət çəkirdi. İşçi sinfi onları qənaətcil evdar qadınlar kimi görməkdən imtina edir, onları "könüllü ev cəbhəsi ordusunun" idealizasiyaya salınmış dayağı hesab etmirdi.^[23]

Əsgərlərin arvadlarına qarşı bu narazılıq polis arasında da yayılmışdı. Polis hesab edirdi ki, onların davranışı alman idealına uyğun gəlmir və bu qadınların imtiyazlı statusu onların öz vəziyyətini belə kölgədə qoyurdu: "Əsgərlərin arvadları bu qədər səs-küy salmamalıdır ki, ağızlarını bu qədər doldurmağa ehtiyac qalmasın."^[23]

Polis, qadınların ərinin hərbi xidməti hesabına belə imtiyazlar əldə etməsinə qəzəblənirdi. Etirazçılar isə əsgər arvadlarının "günortalarını uşaqları ilə birlikdə bol miqdarda tort və qaymaqlı şirniyyatlar yeyərək keçirmələri" ideyasına qarşı çıxırdı, çünki ölkə bu cür lüks ərzaqları güclə təmin edə bilirdi. Bəzi qadınlar qara rəngli paltar geyinərək özlərini ailə başçısını və ya yaxın qohumunu itirmiş bədbəxt insanlar kimi təqdim edirdi, lakin onları nə yoxsulluq, nə də ümidsizlik təsirləndirmiş kimi görünürdü.

Bir alman zabiti belə demişdi: "Məhz kasıb qadınlardır ki, hər gün iri mağazaların kafelərini doldurur və ən vacib qidalar sırasına aid edilməyən ləzzətli yeməkləri dadırlar."^[23]

Qadınların ön cəbhədəki rolu məhdud idi; onlar əsasən tibb bacısı kimi fəaliyyət göstərir və təcili tibbi yardım personalının köməkçi işçi qüvvəsini təşkil edirdilər. Bu, imperiyanın bir neçə cəbhədə döyüşməsi və kişi qüvvəsinin çatışmazlığı səbəbindən baş verirdi. Əksər kişi əhali hərbi xidmətə çağırıldığı üçün qadınların tibb sahəsində çalışmağı vacib idi. Qadınlardan ibarət bu tibb heyəti hökumət və Qırmızı Xaç kimi beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən yaradılan qurumlar vasitəsilə mümkün olmuşdu.^[24]

Safiye Hüseyn kimi qadınlar yaralı əsgərlərə kömək etmək üçün həyatlarını təhlükəyə atırdılar. O, Reşid Paşa Xəstəxana Gəmisində xidmət edirdi. Bu gəmi Çanaqqala döyüşlərində yaralanan Osmanlı əsgərlərini qəbul edirdi və tez-tez düşmən təyyarələri və gəmiləri tərəfindən bombalanırdı.^[25]

1916-cı ildə yaradılmış İslam Qadınlarının Məşğulluq Təşkilatı (İQMT) qadınlara məhdud sayda iş imkanı verirdi. Bu təşkilatın məqsədi, "qadınları qorumaq, onlara iş tapmaq və şərəfli şəkildə dolanmağa öyrəşdirmək" idi. Müharibəyə gedən kişi əhalinin yerini doldurmaq üçün hərbi malların istehsalına davam edəcək işçilər tapmaq lazım idi.^[26] İQMT, xüsusilə 1916–1917-ci illərdə hərbi sənaye sahəsində qadın işçi qüvvəsinin artmasına səbəb oldu. Məsələn, Beykozdakı hərbi ayaqqabı fabrikində təşkilat tərəfindən 900-dən çox qadın işlə təmin olunmuşdu.^[27] Lakin müharibə bitəndən sonra hərbi və Osmanlı Dövlət Dəmir Yolları sifarişlərinin ləğvi nəticəsində təşkilat zəiflədi. Qadın işçilərə ehtiyac azaldı və İQMT-in fabrikləri tədricən bağlandı, nəticədə təşkilat da buraxıldı.^[28] Müharibə dövründə qadın işçi qüvvəsinə tələbat artdıqca dövlət qulluğu işlərində çalışan qadınların sayı da artmağa başladı, lakin kişilərlə müqayisədə bu artım daha məhdud idi. Kişilərin kütləvi hərbi səfərbərliyi şəhərli və təhsilli müsəlman qadınların bu sahələrdə işə götürülməsini sürətləndirdi. 1915-ci ildə qeyri-müsəlman əhalinin deportasiyası kimi siyasətin nəticəsində Osmanlı qadınları ölkənin iqtisadiyyatında sahibkarlıq sahələrində daha çox rol almağa başladılar. 1916-cı ilin martında Osmanlı hökuməti türkcə xaricində hər hansı bir dildən istifadəyə qadağa qoydu. Bu isə türk və xarici dilləri bilən qadınlara yeni iş imkanları açdı. Xüsusilə Osmanlı Ticarət Məktəbi qadınlar üçün ayrıca filial açdı. İQMT-də qadınlara inzibati vəzifələr təklif edərək, ticarət və maliyyə qurumlarında qadın tələbələrə təcrübə keçmək imkanı yaratdı.^[29]

Daha da ağır olan isə, Osmanlı İmperiyasının müxtəlif yerlərində qaçqın və fərarilərin geniş ərazilərdə gəzərək qarğıdalı və fındıq kimi müharibə üçün saxlanılan böyük ərzaq ehtiyatlarını talan etməsi idi. Ən çətin vəziyyətlərdən biri isə, dövlət rəsmilərinin kənd qadınlarını ordu üçün taxıl verməyə məcbur etməsi idi, halbuki bu taxıl onların öz dolanışığı üçün nəzərdə tutulmuşdu. Bundan əlavə, hərbi orqanlar bir çox evləri müsadirə edirdi, bu da nəticədə kəndlərdəki qadınların (çünki kişilərin çoxu müharibədə idi) çöldə və ya ağacların altında yatmağa məcbur olması ilə nəticələnirdi. Osmanlı İmperiyasında məcburi hərbi xidmətin qadınları evlərdə və kəndlərdə tək buraxması, müharibə şəraitində qadınların kişilərdən daha çox əziyyət çəkməsinə səbəb oldu.^[30]

• Atwood, Kathryn. Women Heroes of World War I: 16 Remarkable Resisters, Soldiers, Spies, and Medics. Chicago Review Press. 2014. 148–. ISBN 978-1613746899.
• Lee, Janet I Wish My Mother Could See Me Now: The First Aid Nursing Yeomanry (Fany)
• Lee, Janet "Negotiation of Gender and Class Relations, 1907–1918," NWSA Journal, (2007) pp. 138–158.
• Cook, Bernard A. Women and war: a historical encyclopedia from antiquity to the present (2 vol. 2006) ISBN 1851097708
• Fell, Alison S. and Christine E. Hallett, eds. First World War Nursing: New Perspectives (Routledge 2013) 216pp ISBN 978-0415832052
• Higonnet, Margaret R., et al., eds. Behind the Lines: Gender and the Two World Wars (Yale UP, 1987) ISBN 0300036876
• Leneman, Leah. "Medical women at war, 1914–1918." Medical history (1994) 38#2 pp: 160–177. online
• Proctor, Tammy M. Female intelligence: women and espionage in the First World War (NYU Press, 2006) ISBN 0814766935 OCLC 51518648
• Risser, Nicole Dombrowski. Women and War in the Twentieth Century: Enlisted With Or Without Consent (1999) ISBN 0815322879

• De Vries, Susanna. Heroic Australian women in war: astonishing tales of bravery from Gallipolli to Kokoda. HarperCollins, 2004. ISBN 0732276691

• Braybon, Gail. Women workers in the First World War: the British experience (1981) online
• Brittain, Vera. Testament of Youth (1933). Testament of youth : an autobiographical study of the years 1900–1925. London: Orion Publishing Co. 2014. ISBN 978-1780226590.
• Farmborough, Florence. Nurse at the Russian Front: A Diary 1914–18 First published by Constable (UK) in 1974. ISBN 009459970X. (The US edition of this book has the title With the Armies of the Tsar: A Nurse at the Russian Front 1914–1918, and was published by Stein & Day, Briarcliff Manor, New York, 1975. ISBN 0812817931)
• Grayzel, Susan R. Women and the First World War (2002) online
• Hallett, Christine E. Nurse Writers of the Great War. Manchester: Manchester University Press. 2016. ISBN 978-1784992521.
• Lawrence, Dorothy. Sapper Dorothy : the only English woman soldier in the Royal Engineers 51st Division, 79th Tunnelling Co. during the first World War (2010) [1]
• Newman, Vivien. We Also Served: The Forgotten Women of the First World War. Pen & Sword History. 2014. ISBN 978-1783462254. OCLC 890938484.
• Ouditt, Sharon. First World War Women Writers: An Annotated Bibliography (1999) online

• Fisher, Susan. Boys and Girls in No Man's Land: English-Canadian Children and the First World War (University of Toronto Press, 2013) ISBN 978-1442642249 OCLC 651903020
• Glassford, Sarah, and Amy J. Shaw, eds. A Sisterhood of Suffering and Service: Women and Girls of Canada and Newfoundland during the First World War (UBC Press, 2012) ISBN 978-0774822589

• Darrow, Margaret H. French Women and the First World War: War Stories of the Home Front (2000) online

• Daniel, Ute. The war from within: German working-class women in the First World War (New York: Berg, 1997) ISBN 085496892X OCLC 38146749
• Hagemann, Karen and Stefanie Schüler-Springorum, eds. Home/Front: The Military, War, and Gender in Twentieth-Century Germany (Berg, 2002) ISBN 1859736653
• Hagemann, Karen, "Mobilizing Women for War: The History, Historiography, and Memory of German Women's War Service in the Two World Wars," Journal of Military History 75:3 (2011): 1055–1093

• Belzer, A. Women and the Great War: Femininity under fire in Italy (Springer, 2010).
• Heuer, Jennifer. Women and the Great War: Femininity under Fire in Italy (Palgrave Macmillan, 2014) ISBN 978-0230315686 OCLC 5584091074
• Re, Lucia. Women at War // Amatangelo, Susan (redaktor). Italian Women at War: Sisters in Arms from the Unification to the Twentieth Century. Rowman & Littlefield. 2016. 75–112. ISBN 978-1611479546.

• Akın, Yiğit. "War, Women, and the State: The Politics of Sacrifice in the Ottoman Empire During the First World War". Journal of Women's History. 26 (3). 2014: 12–35. doi:10.1353/jowh.2014.0040.
• Akın, Yiğit. When the War Came Home: The Ottomans' Great War and the Devastation of an Empire (Stanford University Press, 2018) ch 5 pp. 144–162. ISBN 978-1503604902
• Metinsoy, Elif Mahir. Ottoman Women During World War I: Everyday Experiences, Politics, and Conflict (Cambridge University Press, 2017) ISBN 978-1107198906

• Krippner, Monica. The Quality of Mercy: Women at War, Serbia, 1915–18. Newton Abbot [England]: David & Charles, 1980. ISBN 0715378864 OCLC 7250132

• Campbell, D'Ann. "Crossed Currents; Navy Women from WWI to Tailhook." Armed Forces & Society 20.4 (1994): 641–644.
• Dumenil, Lynn. The Second Line of Defense: American Women and World War I (U of North Carolina Press, 2017). xvi, 340 pp.
• Ebbert, Jean and Marie-Beth Hall. The First, the Few, the Forgotten: Navy and Marine Corps Women in World War I. Annapolis, MD: The Naval Institute Press. 2002. ISBN 978-1557502032.
• Gavin, Lettie. American women in World War I: They also served (University Press of Colorado, 1997) ISBN 087081432X OCLC 35270026
• Godson, Susan H. Serving Proudly: A History of Women in the U. S. Navy (2002) ch 1–2 ISBN 1557503176 OCLC 46791080
• Greenwald, Maurine W. Women, War, and Work: The Impact of World War I on Women Workers in the United States (1990) ISBN 0313213550
• Holm, Jeanne. Women in the Military: An Unfinished Revolution (1993) pp. 3–21 ISBN 0891414509 OCLC 26012907
• Jensen, Kimberly. Mobilizing Minerva: American Women in the First World War. Urbana: University of Illinois Press, 2008. ISBN 978-0252032370
• Kennedy, David M. Over Here: The First World War and American Society (Oxford University Press, 2004.) ISBN 0195027299 OCLC 6085939
• Millard, Shirley. I Saw Them Die : Diary and Recollections of Shirley Millard (Harcourt, Brace and Company, 1936) reissued in paperback by Quid Pro Books, 2011 ISBN 978-1610270236

• Grayzel, Susan R.: Women's Mobilization for War, in: 1914–1918-online. International Encyclopedia of the First World War.
• Jensen, Kimberly: Women's Mobilization for War (USA), in: 1914–1918-online. International Encyclopedia of the First World War.
• Noakes, Lucy: Women's Mobilization for War (Great Britain and Ireland), in: 1914–1918-online. International Encyclopedia of the First World War.
• Bette, Peggy: Women's Mobilization for War (France), in: 1914–1918-online. International Encyclopedia of the First World War.
• Stibbe, Matthew: Women's Mobilisation for War (Germany), in: 1914–1918-online. International Encyclopedia of the First World War.
• Shcherbinin, Pavel Petrovich: Women's Mobilization for War (Russian Empire), in: 1914–1918-online. International Encyclopedia of the First World War.
• Glassford, Sarah: Women's Mobilisation for War (Canada), in: 1914–1918-online. International Encyclopedia of the First World War.
• Frances, Rae: Women's Mobilisation for War (Australia), in: 1914–1918-online. International Encyclopedia of the First World War.
• Bader-Zaar, Birgitta: Controversy: War-related Changes in Gender Relations: The Issue of Women's Citizenship, in: 1914–1918-online. International Encyclopedia of the First World War.
• The Betty H. Carter Women Veterans Historical Project located in the Special Collections and University Archives Department at The University of North Carolina at Greensboro
• Textiles and Artifacts from Women in World War 1 located in the Special Collections and University Archives Department at The University of North Carolina at Greensboro