II Mahmud (Səlcuq)

Mahmudun hakimiyyətinin ilk illərində atasının yaxını olmuş vassal Kakaveyhilər sülaləsindən II Qarşasp nüfuzdan düşdü. Yayılmış şayiələr əsasında Mahmud onun həbs edilməsini əmr etdi. Ordu onu həbs etdi və torpaqları bir başqa əmirə iqta olaraq verildi. Lakin Qarşasp həbsdən qaçıb Yəzdə geri döndü. O, buradan Mahmudun rəqibi Səncərə müttəfiqlik üçün müraciət etdi. Səncərin bacısı Qurşaspın arvadı idi. Qarşasp Səncəri müasir İranın mərkəzini necə ələ keçirilməsi barədə xəbərdar etdi və onları tutmağa dəvət etdi. Səncər bunu qəbul edərək 1119-cu ildə qərbə ordu göndərdi. Onnu ordusu 5 yerli hakim ilə birlikdə Mahmudu Savədə məğlub etdilər.^[2] Qələbədən sonra Səncər Qurşaspın mülklərini özünə geri qaytardı.^[3]

Səncər daha sonra Bağdada qədər irəlilədi, bundan sonra Mahmud Səncərın qızlarından biri ilə evlənib əmisinin varisi oldu və Şimali İran strateji ərazilərdən imtina etməyə məcbur oldu.^[2]

II Mahmudun gənc qardaşı Məsud 1120-ci ildə ona qarşı üsyana başladı. Lakin iki qardaş arasındakı müharibə növbəti il Mosul atabəyi Ağsunqur Bursuqinin müdaxiləsi ilə sonlandı və məsud bağışlanıldı. 1126-cı ildə Ağsunqur öldürüldü. Onun ölüm əmrinin Mahmud tərəfindən verildiyi güman edilir. 1129-cu ildə Mahmud xəlifə əl-Mustarşidin rəhbərliyində ona qarşı başlamış üsyanda dəstək aldığı İmaməddin Zənginin suriya və Şimali İraqdakı hakimiyyətini tanıdı. Mahmud özü İsfahanda yaşamaqda idi, onun İraqı idarə edən şihnəsi^[a] isə Bağdadda fəaliyyət göstərirdi.^[5]

Mahmud 27 yaşında ikən, 11 sentyabr 1131-ci ildə vəfat etdi.^[6] Onun ölümündən sonra oğlu Davud, qardaşları Məsud, Süleymanşah və II Toğrul hakimiyyət üstündə müharibəyə başladılar. Onun bir digər oğlu Alp Arslan Mahmudoğlu isə atabəy Zənginin himayəsində Mosul hakimi idi.^[7][8]

1116-cı ildə Mahmud özünün əmisi Əhməd Səncərin qızı Mah-e Mülk Xatun ilə nişanlandı.^[9] Onların evlilikləri təxminən 1119-cu ildə baş verdi.^[10] Mah-e Mülk Xatunun cehizləri o qədər çox idi ki, fillər üzərində Xorasandan Mahmudun mülkü olan İraqa göndərilmişdi.^[11] Onların bir oğlu var idi.^[12] 1121-ci ildə Mücahid əd-Din Bəhruzun Mahmud üçün tikdirdiyi saray yanğın nəticəsində məhv oldu. Yanğın zamanı Mah-i Mülk qiymətli əşyalarını, o cümlədən zinət əşyalarını, bəzək əşyalarını, mebellərini və geyimlərini itirdi.^[13] O, 1122-ci ildə vəfat etdi.^[14] Bundan sonra Səncər qızına məxsus olan qızıl və zinət əşyalarının geri qaytarılmasını tələb etsə də, Mahmud onları geri qaytarmaqdan imtina etdi. 1124-cü ildə^[15] Səncər digər qızı Əmir Sitti Xatunu Mahmudun həyat yoldaşı olmaq üçün göndərdi. Onların evliliyindən Gövhər Nəsib Xatun^[10] və III Məlikşa^[16] dünyaya gəldi. Onların Qövhər Nəsəb Xatun[6] adlı bir qızı və III Məlikşah adlı bir oğlu dünyaya gəldi. Əmir Sitti Xatun Mahmudun sarayında böyük nüfuz qazandı və Məzyədilərdən olan Dubeys ibn Sadəqəni dəstəklədi.^[17][18] 1129-cu ildə Mahmud tərəfindən həbs edilmiş, lakin Səncərin müdaxiləsindən sonra azad edilmiş vəzir Əbül-Qasım əl-Ənasabadi Səncər tərəfindən Əmir Sitti Xatunun vəziri təyin edildi.^[19] Əmir Sitti Xatun 1129-cu ildə vəfat etdi. Onun ölümündən sonra Dubeysin mövqeyi zəiflədi.^[14] Mahmudun digər həyat yoldaşı Ata Xatun idi.^[10] O, Əli ibn Fəramürz və Çağrı Bəyin qızı Xədicə Arslan Xatunun oğlu II Qərşaspin qızı idi. Onların Əlaəddövlə Ata Xan adlı bir oğlu dünyaya gəldi. Mahmudun başqa bir həyat yoldaşı Alp Arslanın anası idi. O, Aq Sunqur əl-Bursuqinin iqamətgahında yaşadığı zaman vəfat etdi.^[20] Ann Lambtonun məlumatına görə, Atabəy Boz-abanın həyat yoldaşı Zahidə Xatun çox güman ki, Mahmudun oğlu Məhəmmədin anası idi. Onun kənizlərindən biri qızı Türkan Xatunun anası idi. Türkan Xatun Qavurtun soyundan gələnlərdən biri olan Süleyman Şahla evlənmişdi.^[10] Digər qızları arasına Zinət Xatun^[21] və Zümrüd Xatun idi.^[22] Mahmudun oğulları isə Davud,^[23] III Məlikşah,^[24] II Məhəmməd,^[25] Alp Arslan, Fərruxşah^[26] və Əlaəddövlə Ata Xan idi.^[27]

• Bosworth, C.E., The Political and Dynastic History of the Iranian World. The Cambridge History of Iran, Vol. 5. ed. J. A. Boyle, Cambridge University Press, 1968
• Bosworth, C. Edmund, ABŪ KĀLĪJĀR GARŠĀSP (II), London et al: Encyclopaedia Iranica, Vol. I, Fasc. 3., 1983
• Lambton, Ann K.S., SHIHNA (PDF), Leiden: Encyclopedia of Islam 3rd ed.: E. J. Brill, 1993., 1993
• Alptekin, Coshgun, The Reign of Zangi (PDF), University of London, 1972
• Bosworth, E.C., The History of the Seljuq Turks: The Saljuq-nama of Zahir al-Din Nishpuri, Taylor & Francis, 2000, ISBN 978-1-136-75257-5
• Baldwin, Marshall W. Marshall W., and Setton, Kenneth M, A History of the Crusades: Volume One, The First Hundred Years, Madison: The University of Wisconsin Press, 1969
• Houtsma, M.T., Ṭog̲h̲ri̊l (II), Leiden: In Bearman, P. J.; Bianquis, Th.; Bosworth, C. E.; van Donzel, E. & Heinrichs, W. P. (eds.). The Encyclopaedia of Islam, Second Edition. Volume X: T–U.: E. J. Brill, 2000, ISBN 978-90-04-11211-7
• Tetley, Gillies, The Ghaznavid and Seljuk Turks: Poetry as a Source for Iranian History, Routledge, 2008, ISBN 978-1-134-08438-8
• Lambton, Ann K. S., Continuity and Change in Medieval Persia., Albany, New York: State University of New York Press, 1988, ISBN 0-88706-133-8
• Papan-Matin, F., Beyond Death: The Mystical Teachings of ʿAyn al-Quḍāt al-Hamadhānī. Islamic History and Civilization, Brill, 2010, ISBN 978-90-474-2759-9
• Nasr, Nasr, S.H.; Leaman, O., History of Islamic Philosophy (PDF), Routledge History of World Philosophies. Taylor & Francis, 2013, ISBN 978-1-136-78044-8
• Richards, D.S, The Annals of the Saljuq Turks: Selections from al-Kamil fi'l-Ta'rikh of Ibn al-Athir, Routledge, 2010, ISBN 9780415583138
• Dabashi, H., Truth and Narrative: The Untimely Thoughts of ʻAyn Al-Quḍāt Al-Hamadhānī, Curzon, 1999, ISBN 978-0-7007-1002-7
• El-Azhari, T., Zengi and the Muslim Response to the Crusades: The politics of Jihad, Routledge Studies in the History of Iran and Turkey. Taylor & Francis, 2016, ISBN 978-1-317-58938-9
• Peacock, Andrew, The Great Seljuk Empire, Edinburgh: Edinburgh University Press Ltd, 2015, ISBN 978-0-7486-9807-3
• Nashat və Beck, Nashat, G.; Beck, L., Women in Iran from the Rise of Islam to 1800, University of Illinois Press, 2003, ISBN 978-0-252-07121-8
• Bosworth, C.E., Historic Cities of the Islamic World, EI Reference Guides. Brill, 2007, ISBN 978-90-474-2383-6
• al-Athīr, al-Athīr, I.D.I.; Richards, D.S., The Chronicle of Ibn Al-Athīr for the Crusading Period from Al-Kāmil Fīʼl-taʼrīkh: The years 541-589. Crusade texts in translation, Ashgate, 2006, ISBN 978-0-7546-4078-3
• Phillips, J.; Hoch, M., Phillips, J.; Hoch, M., The Second Crusade: Scope and Consequences, Manchester University Press, 2001, ISBN 978-0-7190-5711-3