III Qustavın qəhvə təcrübəsi (isv. Gustav III:s kaffeexperiment) – İsveç kralı III Qustavın sifarişi ilə qəhvənin sağlamlığa təsirini öyrənmək üçün keçirilmiş əkizlər təcrübəsi. Hadisənin həqiqiliyi mübahisəlidir.[1] XVIII əsrin ikinci yarısında həyata keçirilmiş bu primitiv tibbi araşdırma qəhvənin təhlükəli içki olduğunu sübut edə bilməmişdir.
.png)
İsveçdə qəhvə üç müxtəlif hakimiyyət dövründə 5 dəfə kral qərarı ilə qadağan olunmuşdur: 1756–1761, 1766–1769, 1794–1796, 1799–1802 və 1817–1823.[2] Qəhvə İsveçə ilk dəfə 1674-cü ilə gətirilsə də,[1] XVIII əsrə qədər çox istehlak olunan içki olmamışdır. XVIII əsrdə qəhvə İsveçdə varlı təbəqənin dəbdəbəli içkisinə çevrilmişdir.[3][4] 1746-cı ildə çay və qəhvəni həddən çox istehlak etmək haqqında kral edikti yayımlanmışdır.[3] Qəhvə istehlakına ağır vergilər qoyulmuş, vergini ödəyə bilməyənlər cərimələnmiş, fincan və qabları müsadirə olunmuşdur.[3] Daha sonra qəhvə tamamilə qadağan olunmuş, lakin istehlakı davam etmişdir.[3]
Qustavın atası Adolf Frederik stimulyasiya edici içkilərə qarşı olmuş, 1760-cı ildə çay və qəhvəni həddən çox içmək haqqında edikti imzalamışdır.[5] Həm III Qustav, həm atası fransız bir həkim tərəfindən 1715-ci ildə yazılmış və kafeinin təhlükələrindən bəhs edən traktatdan təsirlənmişdir.[6] III Qustav qəhvə istehlakını ictimai sağlamlığa təhlükə kimi qiymətləndirmiş və onun sağlamlığa mənfi təsirlərini sübut etmək qərarına gəlmişdir. Bunun üçün elmi təcrübənin keçirilməsini əmr etmişdir.[4]
III Qustav təcrübəni identik əkizlərdən istifadə edərək keçirilməsini əmr etmişdir. Əkizlərin ikisi də cinayətə görə həbs olunmuş və ölüm cəzasına məhkum edilmişdir. Lakin onların cəzası ömürlük həbs cəzası ilə əvəz olunmuşdur. Bunun qarşılığında əkizlərdən biri ömrünün sonuna qədər hər gün üç qazan qəhvə,[1] digəri isə ömrünün sonuna qədər eyni miqdarda çay içməli idi.[7]
Çay içən əkiz III Qustavın 1792-ci ildəki ölümündən uzun müddət sonra 83 yaşında ölmüşdür. Qəhvə içən əkiz ondan sonra ölsə də, onun ölüm tarixi naməlumdur. Ona nəzarət etməklə vəzifələndirilmiş hər iki həkim də ondan öncə ölmüşdür.[5][7][8][9]
1794-cü ildə hökumət yenə qəhvəni qadağan etmişdir. Qadağa 1799 və 1817-ci illərdə yenilənmişdir. Lakin bu qadağalar qəhvənin İsveçdəki istehlakını dayandıra bilməmişdir.[3] 1823-cü ildə qadağanın götürülməsindən sonra qəhvə İsveçdə dominant içkiyə çevrilmiş, İsveç adambaşına düşən qəhvə istehlakına görə öndə gələn ölkələrdən biri olmuşdur.[2][7]
- ↑ 1 2 3 "Coffee – rat poison or miracle medicine?". Uppsala University. 6 October 2022 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 February 2012.
- ↑ 1 2 Knutsson, Anna; Hodacs, Hanna. "When coffee was banned: strategies of labour and leisure among Stockholm's poor women, 1794–1796 and 1799–1802". Scandinavian Economic History Review. 71 (2). 2021-11-18: 176–198. doi:10.1080/03585522.2021.2000489. ISSN 0358-5522.
- ↑ 1 2 3 4 5 Weinberg, Bennett Alan; Bealer, Bonnie K. The world of caffeine: the science and culture of the world's most popular drug. Psychology Press. 2001. 92–3. ISBN 978-0-415-92722-2. İstifadə tarixi: 9 February 2012.
- ↑ 1 2 Sempler, Kaianders. "Gustav IIIs odödliga kaffeexperiment" [Gustav III's immortal coffee experiment] (isveç). Ny Teknik. 15 March 2006. 1 October 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 February 2012.
- ↑ 1 2 Afshari, Reza. "Gustav III's risk assessment on coffee consumption; A medical history report". Avicenna Journal of Phytomedicine. 7 (2). 2017: 99–100. ISSN 2228-7930. PMC 5355814. PMID 28348964.
- ↑ "Linné on line – Coffee – rat poison or miracle medicine?". www2.linnaeus.uu.se. 2013-12-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-10-04.
- ↑ 1 2 3 Crozier, Alan; Ashihara, Hiroshi; Tomás-Barbéran, Francisco. Teas, Cocoa and Coffee: Plant Secondary Metabolites and Health. John Wiley & Sons. 26 September 2011. səh. 21. ISBN 978-1-4443-4706-7. İstifadə tarixi: 9 February 2012.
- ↑ Halevy, Alon Y. The Infinite Emotions of Coffee. Macchiatone Communications. 2011-12-08. səh. 77. ISBN 978-0-9847715-1-6. İstifadə tarixi: 9 February 2012.
- ↑ Herrmann, Sebastian. "Die Wunderbohne" [The amazing bean]. Spiegel Online (alman). 11 March 2006. 1 October 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 February 2012.