Huma quşu (fars. هما), bəzən cənnət quşu[1][2] — gözlə görünməyəcək qədər yüksəkliklərdə istirahət etmədən, heç vaxt yerə toxunmadan davamlı uçan, bəzi mənbələrdə ayaqlarının olmadığı bildirilən əfsanəvi quş.[3]
Ərəb dilində Bulah olub[1] və bəzi mənbələrdə ərəb dilindən tərcümədə "ruh" mənasını verən "hu", "su" mənasını verən "ma" sözlərindən ibarət olduğu iddia edilmişdir.[4] Mənbələrdə Tenqrizm inancında tanrı Umayla oxşarlığı olan Huma,[1][5][6] bəzi türk ləhcələrində Kumay və ya Umay quşu olaraq da bilinir.[7]
Başına qonduğu insana xoşbəxtlik gətirəcəyinə inanıldığına görə[4] bəxt quşu və ya taleh quşu adı ilə də tanınır.[8] Bu etiqadın mənbəyi, keçmiş zamanlardan bir hökmdar öldükdə insanların bir meydanda cəmləşməsi və Humanın üzərinə qonduğu və ya kölgəsinin düşdüyü şəxsin hökmdar olduğuna dair məşhur xalq inancıdır. Bilinənlərin əksinə olaraq Oğuz Xan dastanında da qeyd edildiyi kimi Çepnilərin quşu Huma quşu deyil Kuma quşudur. Kuma quşu xalq arasındakı adı ilə, şunqar, qızılquşlar fəsiləsindən olan kestrel məhz Çepni quşudur. Yırtıcı bir quşdur və böyük bir yırtıcı quş kimi Kaşqarın əsərlərində də yazılmışdır. Tiginlərin simvoludur. Döyüşkənliyin rəmzidir. Humay isə Çepni sözündəki döyüşçü mənasını daşıyan xüsusiyyətləri daşımır. Huma quşu dövlətin meydana gəlməsini simvolizə edir. Bəzi şərhlərdə isə Humanın da Fenikslər kimi özünü bir neçə əsrdən bir yenidən doğulmaq üçün küllərini yandırması və ondan sonra yenidən doğulduğu ifadə edilir.[2]
Osmanlı tarixində bilinən "Humayun" ifadəsinin "Umay" ("Humay") adı ilə əlaqəli olduğu düşünülür. Hakimiyyətin göylərdən gəldiyinə və Tanrı tərəfindən verildiyinə dair köhnə mifoloji inancın izləri, dövlət quşu olan "Huma" haqqında insanlar arasında yayılan söz-söhbətlərdə qorunub saxlanılmışdır. Çox geniş yayılmış etiqada görə "Dövlət quşu" və ya "Şahlıq quşu" adlanan "Huma" quşunun kölgəsinin bir şəxsin başına düşməsi ilə, o insanın gələcəkdə dünyada çox xoşbəxt bir insan olacağına, başına btac qoyulacağına və hakim olacağına işarə olaraq qəbul edilirdi. Bu inanc türk və Azərbaycan hekayələrində və əfsanələrindədir. Bu əfsanə və hekayələrə görə dövlət quşu bəzən insanın özü tərəfindən uçurulur, həmçinin dövlət quşu kimin çiynində oturarsa həmin şəxs gələcəkdə padşah seçilir. Onun bəxtiyarlıq və xoşbəxtlik simvoluna çevrilməsi də bənzər bir hadisədir.[5]
Buna başqa sözlə cənnət quşu, səadət quşu, huma və ya humay ("humayun" sözü də buradandır) deyilir.
Məcazi mənada xoşbəxtlik, səadət, müvəffəqiyyət rəmzidir. Böyük Okean adalarında və Yəməndə yaşayan, zahirən bayquşa oxşasa da, iri və gözəl gözləri olan, parlaq tükü ilə ondan fərqlənən, uca dağlarda yaşayan vəhşi quşdur. Xalq təsəvvüründə və ədəbiyyatında olan əqidəyə görə çox yüksəkdən uçan bu quşun kölgəsi kimin üzərinə düşərsə və ya özü kimin başına qonarsa, onu padşah seçərmişlər. Elə ona görə də o, dövlət və səadət quşu adlandırılmışdır.
"Başına dövlət quşu qonmuş" atalar sözüdür.
Ə.Vəliyevin "Budağın xatirələri" əsərində deyilir: "Dünyada gözəllikdən ülvi, müqəddəs heç nə yoxdur. Qadın gözəlliyi isə dövlət quşu kimi bir şeydir, az-az bəxtəvərin başına qonur".
İlham pərisi də gülümsəyərək,
Özüm də bilmirəm hayandan uçdu,
Dövlət quşu kimi başıma düşdü.
Müasir ədəbi-bədii dilimizdə bu ifadənin müxtəlif variantları yaranmaqdadır.
S.Vəliyevin "Düyünlər" romanında deyilir: "Ancaq... ancaq... Səadət quşu Şirvan düzünə qonanda – bu yerlərin bəxti açılanda, tale Vasifin üzünə gülmədi".
Anarın "Şəhərin yay günləri" pyesində Dilarə Qiyasa deyir: "Tale elə gətirib ki, bir neçə vaxta şahlıq quşu qonub təpəvə".
Başqırdların Ural batır (başq. Урал батыр) və Ağbuzat (başq. Аҡбуҙат) eposlarında Humay qu quşudur, quş kralı Samraunun (Simurqun) və səma gözəli Günəşin qızıdır.[9]
İran Air (İran İslam Respublikası Hava Yolları) şirkətinin fars dilində olan abreviaturası HOMA və ya HUMA olub[10][11][etibarsız mənbə?] və loqosunda Huma quşundan istifadə olunur. Huma quşu bu loqoda qrifon kimi yozulmuşdur.
- ↑ 1 2 3 H. Dilek Batîslam. "Divan Şiirinin Mitolojik Kuşları: Hümâ, Anka ve Simurg" (PDF). Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi,İstanbul 2002, 185-208. 8 Eylül 2012 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 Ağustos 2009.
- ↑ 1 2 cf. Andrews, Walter; Kalpakli, Mehmet. The Age of Beloveds. Duke University Press. 2005..
- ↑ Royal Collection department of the Royal Household. "Bird of paradise (huma) from Tipu Sultan's throne". royalcollection.org.uk. 2004. 14 avqust 2009 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 avqust 2009.
- ↑ 1 2 Khan, Inayat. "The Mysticism of Music, Sound and Word". wahiduddin.net. 1923. 8 oktyabr 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 avqust 2009..
- ↑ 1 2 Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük, Celal Beydili, Yurt Yayınevi
- ↑ Черемисин Д. В. К изучению ирано-тюркских связей в сфере мифологии // Аборигены Сибири: проблемы изучения исчезающих языков и культур: Тез. докл. Междунар. науч. конф. — Новосибирск: РАН СО, Институт филологии, Институт истории и археологии, 1995. — Т. 1. — С. 342—345.
- ↑ "Genel Türkçe Sözlük". 20 fevral 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 avqust 2009.
- ↑ "Genel Türkçe Sözlük". TDK. İstifadə tarixi: 2 avqust 2009.
- ↑ Шакурова Ш. Р. ХумайŞablon:Недоступная ссылка
- ↑ "3 yük uçağı daha İran hava taşımacılığı filosuna katıldı". İslam Respublikası Xəbər Agentliyi. İstifadə tarixi: 2 avqust 2009.
- ↑ "Enerji Santralleri". irankulturevi.com. 28 aprel 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 avqust 2009.
Saccone, Carlo (2018). "Humā". In Fleet, Kate; Krämer, Gudrun; Matringe, Denis; Nawas, John; Rowson, Everett (eds.). Encyclopaedia of Islam (3rd ed.). Brill Online. ISSN 1873-9830.