Hophopnamə

M.Ə.Sabirin yaradıcılığında mühüm yer tutan “Hophopnamə” adlı poetik toplunun formalaşması və bu adla nəşr olunması ideyası ilk dəfə onun yaxın dostu və dövrünün maarifpərvər ziyalısı Abbas Səhhət tərəfindən irəli sürülmüşdür. Abbas Səhhət Sabirin satirik irsini kitab şəklində çap etdirmək təşəbbüsünü irəli sürərkən, kitab üçün təsirli və məzmunu ifadə edən bir ad seçməyə çalışmışdır. Bu məqsədlə o, Sabirin "Molla Nəsrəddin" jurnalında istifadə etdiyi və ictimaiyyət arasında tanınmağa başladığı ilk təxəllüs – “Hophop” imzasına istinad edərək^[4], toplanmış əsərlərə “Hophopnamə” adını verməyi qərara almışdır.^[5]

Bu ad həm satirik məzmunu əks etdirməsi baxımından uğurlu hesab edilmiş, həm də Sabirin xalq arasında tanınan üslubunu və mövqeyini özündə cəmləşdirmişdi. Sonrakı illərdə Sabirin əsərlərinin müxtəlif dövrlərdə baş tutan nəşrlərində də bu ad qorunub saxlanılmışdır. Xüsusilə, sovet dövründə, XX əsrin 60-cı illərində nəşr edilən çoxcildlik toplularda Sabirin şeirləri və publisistik məqalələri məhz “Hophopnamə” başlığı altında oxuculara təqdim olunmuşdur.^[6]

1911-ci ilin iyul ayında Mirzə Ələkbər Sabirin vəfatından sonra, başda Abbas Səhhət olmaqla onun yoldaşları şairin ədəbi irsini qorumaq, toplamaq və geniş oxucu kütlələrinə çatdırmaq məqsədilə ciddi fəaliyyətə başladılar. Qısa müddət ərzində dövri mətbuatda Sabirin vəfatı ilə bağlı çoxsaylı yazılar, oxucu məktubları dərc olundu. Onun sadə oxucularından tutmuş Cəlil Məmmədquluzadə, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Firidun bəy Köçərli, Əliqulu Qəmküsar və digər müasirləri Sabirin əsərlərini kitab halında nəşr etdirmək üçün ictimaiyyətə müraciətlər etdilər.^[1]

Bu təşəbbüsə “Məlumat” qəzeti də qoşularaq 21 iyul 1911-ci il tarixli sayında çap olunmuş “Ə. Sabirə heykəl” adlı məqalədə Sabirin ədəbi irsinin nəşrini milli və mənəvi borc kimi qiymətləndirdi. Məqalədə vurğulanırdı ki, hər millət öz görkəmli şəxsiyyətlərinin adını yaşatmaq üçün müxtəlif formalarda abidələr ucaldır. Yazıda qeyd olunurdu ki, Sabirin şeirlərinin və ədəbi əsərlərinin məcmuə şəklində nəşri onun xatirəsinə ucaldılmış ən layiqli abidə olardı.

Bu çağırış nəticəsində Sabirin irsini nəşrə hazırlamaq üçün ictimai təşəbbüslər geniş vüsət aldı. Bu prosesə “Kaspi” qəzetinin redaktor müavini Mehdi bəy Hacınski və “Yeni irşad” qəzetində çıxış edən Sara xanım Vəzirzadə xüsusi fəallıqla qoşuldular. Sara xanım öz maaşından Sabir irsinin nəşri üçün ianə göndərdi və oxucuları bu təşəbbüsə dəstək verməyə çağırdı.^[7]

Qısa müddət ərzində mətbuatda Sabir irsinin nəşri ilə bağlı çoxsaylı məqalə və müraciətlər dərc olundu. Mehdi bəy Hacınski öz növbəsində xalqı, xüsusən imkanlı şəxsləri Sabirin xatirəsini yaşatmaq üçün fəal olmağa səslədi və qadın təşəbbüskarların – Həmidə xanım və Sara xanımın fəaliyyətini xüsusi vurğuladı.^[7]

1911-ci ilin sonlarından başlayaraq 1912-ci ilin ortalarına qədər Sabir əsərlərinin çapa hazırlanması istiqamətində ciddi fəaliyyət həyata keçirildi. Maddi vəsait toplamaq üçün ianələr təşkil olundu, müəllimlər tərəfindən teatr tamaşaları göstərildi. Bu prosesdə Abbas Səhhət və Mahmud bəy Mahmudbəyovun xidmətləri xüsusilə qeyd edilməlidir. Onların ardıcıl səyləri və xalqın dəstəyi nəticəsində Sabirin seçilmiş əsərləri 1912-ci ilin sonlarında “Hophopnamə” adı ilə nəşr olundu.^[8][9][10]

Həcmcə kiçik olan, əsasən Sabirin “Molla Nəsrəddin” jurnalında dərc edilmiş bəzi şeirlərini əhatə edən bu kitab 104 səhifədən ibarət olub 2000 nüsxədə çap olunmuşdur. Kitab Sabirin əsərlərinin yalnız dörddə birini əhatə edirdi. Kitabın üzərində “1-ci hissə” yazılmış olsa da, maddi çətinliklər səbəbilə “2-ci hissə” çap olunmamışdır.^[8][9]

Qısa zamanda bütün kitablar satılmış, dövrün qəzetləri “Hophopnamə” haqqında tərif dolu məqalələr dərc etmişdir. Həmin günlərdə “Şəlalə” jurnalında kitab haqqında belə yazılmışdır:

Çoxdan bəri intizarında olduğumuz mərhum Sabir əfəndinin 1-ci qism "Hophopnamə"si bu həftə təb olundu. Bu kitab tərzi-məişətimizi bir ayinə kibi doğru göstərir.^[11]

1913-cü ildə “Məktəb” jurnalının 12 iyul tarixli məqaləsində “Hophopnamə”nin ikinci hissəsinin çap ediləcəyi barədə məlumat dərc olundu. Lakin maddi səbəblərdən ötrü nəşr baş tutmurdu. Bu dəfə yenidən Sabirin müasirləri və oxucuları çap olunmamış əsərlərin nəşri üçün ictimaiyyətə səsləndilər. Yazıçı Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev şairin vəfatının iki illiyi ilə bağlı “Molla Nəsrəddin” jurnalının 23 iyul 1913-cü ildə çap olunan nömrəsində yayımlanan məqaləsində xalqa müraciət etdi. Tezliklə onun müraciəti öz əksini tapdı və ölkənin müxtəlif bölgələrindən ianələr toplanmağa başlandı.^[11] “Molla Nəsrəddin” jurnalının əməkdaşları, vəkil və müxbirləri Bakı, Tiflis, Aşqabad və s. kimi şəhərlərdən göndərilən ianələrin toplanmasında xüsusi səy göstərmişdilər. Toplanan pulun məbləği və sahibləri haqqında mətbuatda məlumatlar dərc olunurdu. Bu işlə bağlı Mahmudbəy Mahmudbəyov, Seyid Hüseyn və Mehdibəy Hacınskidən ibarət komissiya da yaradılmışdı.^[12] Çox keçmədən komissiya xalqa yenidən müraciət edərək “İqbal” qəzetinin 20 yanvar 1914-cü ildə çıxan 557 nömrəli çapında belə bir mətn dərc etdirdi:

Mərhum Sabirin ‘Hophopnamə’sinin I hissəsi himmətli millətdaşların ianəsi ilə keçən il çap olundu. İndi Sabirin tamam əsərləri çap olunur. Bu çap müsəvvər olacaq. Mərhumun öz şəkli və iyirmi dörd rəngli rəsm ilə bərabər 200 səhifəli bir kitab çıxacaq. Təkcə rəsmlərin xərci 400 manatdan artıqdır. Tamam çap xərci təxminən 1300 manat tutacaq. Aşkardır ki, bu cəm olmuş məbləğ Sabirin əsərlərini çap etməyə kifayət etməyəcək və işdə yenə himmət lazımdır.

Nəticədə, dövrün ziyalılarının səyləri və xalqdan toplanan ianələr hesabına iki il sonra, 1914-cü ildə Sabirin əsərləri yenidən nəşr olundu. Bu nəşr ilk nəşrin ardı deyil, daha mükəmməl variantı idi. Bu nəşrə sadəcə “Molla Nəsrəddin” jurnalı deyil, digər mətbuat orqanlarında (“İrşad”, “Bəhlul”, “Zənbur”, “Həqiqət”, “Günəş”) çap edilən əsərlər də daxil edilmişdi. Kitabda həmçinin müəllifin özünün sağlığında qəzet və jurnallarda çap etdirdiyi yüzdən artıq taziyanə, bir sıra satirik və lirik şeirləri, uşaq şeirləri, hekayə və felyetonları, tərcümə və Abbas Səhhətə yazdığı son məktubu da toplanmışdı. Həmçinin şairin o vaxta qədər çap olunmayan qəzəllərinə də yer verilmişdi.^[13][14]

Abbas Səhhət, dostu Mirzə Ələkbər Sabirin vəfatından sonra onun həyat və yaradıcılığını əhatə edən ilk ciddi elmi-bioqrafik məqalələrdən birini qələmə almışdır. O, bu məqalədə Sabirin həyat yolunu, ədəbi fəaliyyətini və ictimai mübarizəsini geniş şəkildə işıqlandırmış, faktlara əsaslanan, dolğun məlumatlar təqdim etmişdir. “Sabirin tərcümeyi-halı” adlı həmin yazı sonradan müəllif tərəfindən kitabın müqəddiməsi olaraq yenidən tərtib olunmuşdur.^[8]

Hophopnamənin ilk iki nəşrinin müqayisəli təhlili göstərir ki, bu nəşrlərin hazırlanmasında Abbas Səhhət şairin öz əlyazmalarını deyil, dövrünün mətbuatında — qəzet və jurnallarda — çap olunmuş şeirlərini əsas götürmüşdür. Müasirlərin dediklərinə əsasən, Sabir sağlığında yazdığı şeirləri müəyyən bir ardıcıllıqla toplayaraq kitab halında nəşr etdirməyi düşünmüş və bu məqsədlə öz şəxsi dəftərində əsərlərini toplamışdı. Lakin səhhətinin ağırlaşması və erkən vəfatı bu niyyətini reallaşdırmağa imkan verməmişdi. Onun ölümündən sonra çap edilən “Hophopnamə” isə böyük ehtimalla bu toplanan şeirlər əsasında tərtib olunmuşdur.^[8][15]

Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Sabirin irsinə diqqət artdı. Xalq Maarif Komissarlığının təşəbbüsü ilə “Hophopnamə”nin təkmilləşdirilmiş üçüncü nəşrini hazırlamaq üçün xüsusi komissiya yaradıldı. Bu komissiya Sabirin əlyazmalarını, hələ çap olunmamış əsərlərini və onun tərcümeyi-halı ilə bağlı məlumatları toplamaq üçün geniş işlər apardı. 1921-ci ilin mayında Sabiri tanıyanlara müraciət olundu və bir çox insanlar onun əlyazmalarını, şeirlərini, məktublarını və xatirələrini təqdim etdilər. Bu materiallar əsasında yeni nəşr hazırlandı.^[16]

Nəşrin təşkili Xalq Maarif Komissarı Dadaş Bünyadzadənin rəhbərliyi ilə aparıldı. Sabirin müasiri, “Dəbistan” jurnalının keçmiş redaktoru Əlisgəndər Cəfərzadə bu nəşrin hazırlanmasına rəhbərlik etdi.^[17] Nəticədə 1922-ci ildə Sabirin külliyyatı çap olundu. Sabirin vəfatından sonra onun tapılmış yeni şeirləri bu nəşrə əlavə edildi. Xüsusilə məktəbli uşaqlar üçün yazılmış və çox sevilən aşağıdakı şeirlər önəmli yer tuturdu: “Məktəb şərqisi”, “Yaz günləri”, “Uşaq və buz”, “Cütçü”, “Ağacların bəhsi”, “Elmə tərğib” və digər əsərlər.^[18]

Lakin bu nəşrdə təkcə uşaqlar üçün şeirlər yox idi. Sabirin əvvəllər çap olunmamış, yalnız əlyazma şəklində qalmış əsərləri – məsələn, “Nola ərbabi-kəmal...”, “Yaran, məgər ki...”, “Tərk edər kim ki...” ilk dəfə burada çap edildi. Həmçinin, Sabirin müasirləri olan ziyalılar, o cümlədən Firidun bəy Köçərli, Abbas Səhhət, Cəlil Məmmədquluzadə, Əlisgəndər Cəfərzadə və Sultan Məcid Qənizadə ilə olan məktublaşmaları da bu kitabda yer aldı. Xüsusilə Sultan Məcid Qənizadənin Sabir haqqında yazdığı beş məktub ilk dəfə çap olundu və bu məktublar şairin pedaqoji və maarifçilik fəaliyyətinə işıq tuturdu. Kitabın sonunda isə Sabirin dostları və müasirlərinin onun haqqında yazdıqları şeirlər və yazılar toplandı.^[19]

Sabirin inqilabdan əvvəl yazdığı, xalqın azadlıq uğrunda mübarizəsini əks etdirən bəzi ifadələr, sözlər və şəxslərin adları çar senzura tərəfindən çıxarılmış və ya nöqtələrlə əvəz olunmuşdu. İnqilabdan sonrakı ilk nəşrdə bu adlar, söz və ifadələr bərpa edilmişdi.^[19][20]

Digər tərəfdən, 1922-ci il nəşri əvvəlki buraxılışlardan həm məzmun, həm də bədii tərtibat baxımından fərqlənirdi. Kitabda realist üslubda çəkilmiş yeni illüstrasiyalar vardı. Rəssam Əzim Əzimzadə Sabirin xarakterini və obrazını həqiqətə yaxın tərzdə təsvir etmişdi. Kitab rəngli və yüksək keyfiyyətlə çap olunmuşdu.^[19][20]

Buna baxmayaraq, nəşrdə ciddi və tərtibat problemləri mövcud idi. Əsərlər mövzu və janr baxımından düzgün qruplaşdırılmamış, onların yazılma və çap tarixləri göstərilməmişdi. Həmçinin əsərlərdə adı çəkilən hadisələr və şəxslər barədə qeyd və şərhə yer verilməmişdi.^[21][20]

1934-cü ildə “Hophopnamə” dördüncü dəfə nəşr olunmuş və əvvəlki üç nəşrdəki səhvləri düzəltmək məqsədilə hazırlanmışdır. Bu nəşrdə şeirlər mövzuya görə “Sabir və din”, “Sabir və yeni məktəb” və s. bölmələrə ayrılmışdır. Kitabın ön sözünün müəllifi və redaktoru Sabirin dostu Seyid Hüseyn olmuşdur. Bu nəşrə də əvvəlkilərdə olmayan şeirlər əlavə olunmuşdur. Digər nəşrlərdən fərqli olaraq bu nəşrin adı “Bütün əsərləri” olmuşdur. 1914 və 1922-ci il nəşrlərindəki illüstrasiyalar bu nəşrə daxil edilməmişdir. Həmçinin kitabın sonuna şeirlər haqqında məlumatlar əlavə olunmuşdur.^[22]

“Hophopnamə”nin beşinci nəşri H. Səmədzadə tərəfindən hazırlanmış və 1948-ci ildə çap olunmuşdur. Bu nəşrdə şairin dini məzmunlu şeirləri və fars dilində yazdığı bəzi parçalar yer almamışdır. Əvvəlki nəşrlərdə yer almayan bəzi şeir, məqalə və tərcümələr bu kitaba daxil edilmişdir. Bu nəşrdə şeirlər yazılma tarixinə görə xronoloji ardıcıllıqla düzülmüş, əvvəlki nəşrlərdəki səhvlər düzəldilmişdir.^[23]

Sabirin əsərlərinin tam külliyyat şəklində elmi-akademik nəşri 1962–65-ci illərdə şairin doğumunun 100 illiyi münasibətilə Azərbaycan Elmlər Akademiyası Nəşriyyatı tərəfindən üç cilddə çap olunmuşdur.^[24] Bu külliyyat Məmməd Məmmədov tərəfindən tərtib edilmiş, sonundakı lüğət isə Əkrəm Cəfər tərəfindən hazırlanmışdır. Kitabdakı illüstrasiyalar Əzim Əzimzadəyə aiddir. İlk iki cilddə şairin satiraları, üçüncü cilddə isə qəzəlləri, müxtəlif şeirləri, uşaqlara hədiyyə, felyetonları, ədəbi tənqidləri, məqalələri, tərcümələri və məktubları yer alır.^[25]

1962–65-ci illərdə hazırlanan külliyyat 1976, 1979 və 1992-ci illərdə “Yazıçı” və “Maarif” nəşriyyatlarında çap olunmuşdur.^[26] Bu nəşrlər əvvəlki üç cilddən faydalanaraq hazırlanmışdır. Bu külliyyatın digər nəşrlərdən fərqləri aşağıdakılardır:

1. Dövrü mətbuatda açıq və ya gizli imza ilə çap olunan digər nəşrlərdə olmayan satirik və lirik şeirlərə, elmi, ədəbi-təqidi və publisist əsərlərə yer verilməsi
2. Əvvəlki nəşrlərdə nəşr tarixi göstərilməyən yüzlərlə əsərin ilk nəşr tarixinin müəyyən edilməsi və nəticədə naməlum tarixli əsər qalmaması
3. Sabirin əsərlərinin ədəbi-tənqidi mətninin verilməsi
4. Son nəşrə daxil edilən lakin əsl müəllifləri sonradan məlum olan şeirlərin çıxarılması.

1979-cu ildə çap edilən nəşri Məmməd Məmmədov tərəfindən tərtib olunmuş və “Yazıçı Nəşriyyatı”ndan çıxmışdı. Bu kitab 1962–65-ci illərdə hazırlanmış “Hophopnamə” əsasında məzmunca bir qədər ixtisarla çap olunmuşdur. Kitabdakı illüstrasiyalar A. Hüseynov tərəfindən çəkilmişdir. Kitabın əvvəlində Məmməd Məmmədovun “Şairin Poetik İrsi” adlı məqaləsi yer alır. Kitab “Satiralar”, “Təziyyənamələr”, “Müxtəlif Şeirlər”, “Uşaqlara Hədiyyə” adlı dörd bölmədən ibarətdir və hər bölmədəki şeirlər xronoloji ardıcıllıqla sıralanmışdır. Şeirlərin ardınca onların nəşr tarixi və yayımlandığı yer haqqında izah və şərhlər verilir. Kitabın sonunda isə lüğət yerləşdirilmişdir.^[27]

Son illərdə “Hophopnamə”nin əvvəlki nəşrlərindən ikisi yenidən çap olunmuşdur. Bunlardan birincisi Hacı Əli Dərgahoğlu İbrahimov tərəfindən hazırlanmış, 2000-ci ildə “Minarə” nəşriyyatı tərəfindən iki cilddə Kiril əlifbası ilə 200 nüsxədə çap olunmuşdur. Bu iki cildlik 1948-ci il nəşrinin təkrar nəşridir. 1948-ci ildəki nəşrdə yer alan Prof. Əziz Şərifin ön sözü çıxarılmış, yerinə 1914-cü ildəki nəşrdəki A. Səhhətin “Sabirin Tərcümeyi-Halı” adlı ön sözü əlavə olunmuşdur.

İkinci təkrar nəşr isə 2002-ci ildə M. Ə. Sabirin 140 illik yubileyi münasibətilə “Turan” nəşriyyatı tərəfindən nəşr olunmuşdur. Bu nəşr 1914-cü ildə “Kaspi” mətbəəsində çap olunan kitabın təkrar çapıdır. Prof. Vaqif Sultanlı tərəfindən hazırlanmış bu kitab Latın əlifbası ilə 500 nüsxədə çap olunmuşdur. Kitabın içərisində Əzim Əzimzadənin rəsmlərinə də yer verilmişdir.^[28]

Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin “Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi haqqında” sərəncamına əsasən, 2004-cü ildə nəşri nəzərdə tutulan əsərlər sırasında olan “Hophopnamə”nin bir sonrakı nəşri 2004-cü ildə “Şərq-Qərb” nəşriyyatı tərəfindən çap olunmuşdur. Bu nəşr 1962–65-ci illərdəki üç cildlik əsasında Məmməd Məmmədov tərəfindən iki cilddə Latın əlifbası ilə nəşrə hazırlanmışdır. Kitabın izah və şərhləri yenidən işlənmiş və tərtib edilmişdir. Sabirin bu vaxta qədər müəyyənləşdirilmiş bütün əsərləri bu kitabda toplanmışdır. Birinci cilddə şairin 1906–1910-cu illərdə yazdığı satirik şeirlər, ikinci cilddə isə sosial, siyasi və fəlsəfi şeirləri, mərsiyələri, qəzəlləri, uşaqlar üçün yazdığı mahnılar, mənzum hekayələr və təmsillər, tərcümələr, hekayələr və felyetonlar, ədəbi məqalələr, müxbir yazıları və məktublar yer alır.^[25][29]

2012-ci ildə kitab Alxan Bayramoğlunun tərtibatı ilə yenidən çap edilmişdir. Ön sözün müəllifi də odur. Kitab 552 səhifədən ibarətdir və Təhsil nəşriyyatında çapdan çıxmışdır. Sabirin bütün əsərlərini əhatə edən bu kitabda onun satirik şeirləri ilə yanaşı, müəllifin ictimai-siyasi və fəlsəfi lirikası, növhə və mərsiyələri, qəzəlləri, məktəb uşaqları üçün qələmə alınmış şərqi, mənzum hekayə və təmsilləri, tərcümələri, hekayə və felyetonları, ədəbi-publisist məqalələri, müxbir yazılan və məktublan yeni tərtib prinsipləri üzrə toplanmış, onlara qeydlər verilmiş, çətin başa düşülən sözlər üçün lüğət əlavə edilmişdir.^[30]

• Hophopnamə (az.-əski. هوپ هوپ نامه‎). I hissə. Naşirəsi: mərhum Sabirin zövcəsi Büllurnisə xanım Tahirzadə; Abbas Səhhət Mehdizadənin müqəddiməsi və Sabirin tərcümeyi-halı ilə. Bakı: İsa bəy Aşurbəylinin "Kaspi" mətbəəsi. 1912.
• Hophopnamə (az.-əski. هوپ هوپ نامه‎). Naşirəsi: mərhum Sabirin zövcəsi Büllurnisə xanım Tahirzadə; müqəddimə: A. Səhhət; rəssam: Ə. Əzimzadə. Bakı: İsa bəy Aşurbəylinin "Kaspi" mətbəəsi. 1914.
• Hophopnamə (az.-əski. هوپ هوپ نامه‎). Xalq şairi Mirzə Ələkbər "Sabir" Tahirzadə Şirvaninin mənzum və mənsur asarı və onun haqqında nəzmən və nəsrən yazılmış xatirat, təqrizat və qeyriləri; müqəddimə: Əli İsgəndər Cəfərzadə; rəssam: Ə. Əzimzadə; Təkmil və əlavə olunmuş 3-cü təbi. Bakı: Azərbaycan Xalq Maarif Komissarlığı. 1922.
• Hophopnamə (az.-əski. هوپ هوپ نامه‎). Bakı: Azərnəşr. 1941.
• Hophopnamə (azərb-kiril. Һопһопнамә). Tərtib edəni: H. Səmədzadə. Bakı: Azərnəşr. 1948.
• Hophopnamə (azərb-kiril. Һопһопнамә). Bakı: Azərnəşr. 1954.
• Hophopnamə (azərb-kiril. Һопһопнамә). Bakı: Azərnəşr. 1960.
• Hophopnamə (azərb-kiril. Һопһопнамә). 3 cilddə. Tərtib edəni: Məmməd Məmmədov; I cild: 1962; II cild: 1962; III cild: 1965. Bakı: AzSSR EA. 1962–1965.
• Hophopnamə (az.-əski. هوپ هوپ نامه‎). Tərtib edəni: Həmid Məmmədzadə; redaktoru: Abbas Zamanov. Bakı: Azərnəşr. 1962.
• Hophopnamə (fars. هوپ هوپ نامه‎). Tərcümə edəni: Əhməd Şəfai; redaktoru: Həmid Məmmədzadə. Bakı: Azərnəşr. 1965.
• Hophopnamə (fars. هوپ هوپ نامه‎). Tərcümə edəni: Əhməd Şəfai; redaktoru: Həmid Məmmədzadə; ikinci nəşri. Bakı: Azərnəşr. 1977.
• Hophopnamə (azərb-kiril. Һопһопнамә). Tərtib edəni: Məmməd Məmmədov. Bakı: Yazıçı. 1980.
• Hophopnamə (azərb-kiril. Һопһопнамә). Tərtib edəni: Məmməd Məmmədov. Bakı: Yazıçı. 1992.
• Hop-Hop Namə. Bakı: Şərq-Qərb. 1992.
• Hop-Hop Namə (az.-əski. هوپ هوپ نامه‎). Bakı: Şərq-Qərb. 1992.
• Hophopnamə (PDF) (az.). Bakı: Turan. 2002.
• Hophopnamə. 2 cilddə. Tərtib edəni: Məmməd Məmmədov; C. 1 və C. 2. Bakı: Şərq-Qərb. 2004.
• Hophopnamə. Bakı: Çaşıoğlu. 2004.
• Hophopnamə (PDF). Bakı: Təhsil. 2012.
• Hophopnamə. Bakı: Qanun. 2012.

• Külliyyati-Hophopnamə (az.-əski. کلّیات هوپ هوپ نامه‎). Təbriz: Hila Nəsiri Kitabxanası. 1320 (1941).
• Hophopnamə (az.-əski. (کلیات) هوپ هوپ نامه‎). Külliyyat. Tehran: Fərzanə nəşriyyatı. 1979.
• Hophopnamə (az.-əski. هوپ هوپ نامه‎). Tərtibatçı: Mirkərim Yaqubi. Tehran: Şeyx Səfiəddin nəşriyyatı. 1370 (1991).
• Hophopnamə (az.-əski. هوپ هوپ نامه‎). Müsəhhihi, müqəddimə və təhşiyə: Hüseyn Məhəmmədzadə Sədiq; çapa hazırlayan: Səid Muğanlı. Tehran: Savalan İgidləri. 1400 (2021).

• Hophopnamə (tac. Хӯп-хӯпнома). Tərcümə edəni: Əhməd Şəfai; redaktoru: Həşim Rəhim. Düşənbə: Tacikistan Dövlət Nəşriyyatı. 1962.

• Hophopnamə (türk. Hophopname). Önsöz, çevirən: A. Mecit Doğru. Ankara: Atak Matbaası. 1975. - Kitab latın qrafikasında Azərbaycan türkcəsi ilə nəşr olunmuşdur. 1960-cı ildə Bakıdakı Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı tərəfindən çap olunan nüsxə əsasında hazırlanmışdır.^[24]

• Hophopnamə (türk. Hophopname. Seçmeler). Seçmələr. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. 2007.- Bu kitabda Sabirin bəzi şeirləri İsa Öztürk tərəfindən Türkiyə türkcəsinə çevrilmişdir. Kitabın əvvəlində İlbər Ortaylının təqdimat yazısı yer alır.
• Hophopnamə. Bütün şeirlər (türk. HOPHOPNAMӘ - Bütün Şiirler). Nəşrə hazırlayan: Seyfettin Altaylı. İstanbul: Bengü Yayınları. 2024.

• Külliyyati-Hophopnamə (az.-əski. کلّیات هوپ هوپ نامه‎; ing. Kolliat Houp Houp Nameh: the

compiled prose of A. A. Saber Taherzadeh). P. O. Box A Belleville, Ill. 1977.

• Hophopnamə (az.-əski. هوپ هوپ نامه‎; alm. Hop-Hop Nameh‎). Berlin: Ute Mietag. 1999. Fars dilindən tərcümə edən Esmail Mietag

• Hophopnamə (özb. Xo‘p-xo‘pnoma) (özbək). Ə. Şəfai. 1968.^[31]

• Hophopnamə (özb. Xo‘p-xo‘pnoma). Tərcümə edəni: Kərim Bəhriyev. 2022.

• Mirzə Ələkbər Sabir
• Satira

1. ↑ ^{1 2} САБИР // Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы: [10 ҹилддә]. VIII ҹилд: Прадо—Спринт. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1984. С. 242.
2. ↑ Taşkesenlioğlu, Lokman. "HOPHOPNAME". Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü. 2021-10-18. 2024-04-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-04-27.
3. ↑ Багиров, Абузар. "Сабир (азербайджанский поэт)". bigenc.ru. 2023-12-01. 2023-12-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-04-27.
4. ↑ Mümtaz, Səlman. "Mirzə Ələkbər Sabirlə Müsahibə" (PDF). 2020-07-01. 3.
5. ↑ Salamoğlu, 2021. səh. 282
6. ↑ Hophopnamə I cild, 2004. səh. 11
7. ↑ ^{1 2} Dünyamin qızı, Qərənfil. "Sabirin əsərlərinin nəşri üçün ilk maddi yardım göstərən vətən qızı". Kaspi qəzeti. 2018-05-15. 15. 2018-06-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-12-01.
8. ↑ ^{1 2 3 4} M.Ə.S 150, 2012. səh. 44
9. ↑ ^{1 2} Alan, 2011. səh. 14
10. ↑ Bayramoğlu, 2003. səh. 13
11. ↑ ^{1 2} Hophopnamə I cild, 2004. səh. 8
12. ↑ "HƏYAT VƏ YARADICILIĞI | Mirzə Ələkbər Sabir Virtual Muzeyi". Mirzə Ələkbər Sabir Virtual Muzeyi (ingilis). İstifadə tarixi: 2025-05-29.
13. ↑ Hophopnamə, 1962. səh. 23
14. ↑ Hophopnamə I cild, 2004. səh. 10
15. ↑ Hophopnamə I cild, 2004. səh. 12
16. ↑ Hophopnamə I cild, 2004. səh. 32
17. ↑ Biblioqrafiya, 2022. səh. 12
18. ↑ Hophopnamə I cild, 2004. səh. 14
19. ↑ ^{1 2 3} Hophopnamə I cild, 2004. səh. 15
20. ↑ ^{1 2 3} Hophopnamə, 1962. səh. 24
21. ↑ Hophopnamə I cild, 2004. səh. 16
22. ↑ Alan, 2011. səh. 15
23. ↑ Hophopnamə, 1962. səh. 25
24. ↑ ^{1 2} Kol, 2023. səh. 53
25. ↑ ^{1 2} Alan, 2011. səh. 16
26. ↑ Hophopnamə, 2012. səh. 29
27. ↑ Alan, 2011. səh. 12
28. ↑ Hophopnamə, 2002. səh. 3
29. ↑ Hophopnamə I cild, 2004. səh. 3
30. ↑ Hophopnamə, 2012. səh. 4
31. ↑ "Wayback Machine" (PDF). sabirmuseum.az. İstifadə tarixi: 2025-05-29.

• Bayramoğlu, Alxan. Ə. Mirəhmədov (redaktor). Mirzə Ələkbər Sabir: Həyatı və əsərləri. Bakı: Qismət. 2003. 320.
• Həsənova, M.; Misirova, G., redaktorlar Mirzə Ələkbər Sabir – 150: Biblioqrafiya. İxtisas redaktoru və buraxılışa məsul: K. Tahirov; redaktor: M. Vəliyeva. Bakı: M.F. Axundov adına Azərbaycan Milli Kitabxanası. 2012. 384.
• Kol, Yasin. Mirza Ali Ekber Sabir’in Hayatı, Edebi Kişiliği ve Şiirleri Üzerine Bir İnceleme (Yüksek Lisans Tezi) (türk). T.C. Bartın Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü. 2023.
• Alan, Nazmi. Mirzə Ələkbər Sabir – Hophopnamə: Hophopnamə'de Yer Alan Atasözü, Deyim, Alkış ve Kargışlar (Yüksək lisans tezi) (türk). Çanakkale: Çanakkale Onsekiz Mart Universiteti. 2011.
• Əhmədova, L, redaktorMirzə Ələkbər Sabir – 160 (az.). K. Tahirov. Bakı: Azərbaycan Milli Kitabxanası. 2022. 31.
• Hophopnamə. 2 cilddə. Tərtib edəni: Məmməd Məmmədov; C. 1 və C. 2. Bakı: Şərq-Qərb. 2004.
• Salamoglu, Təyyar. "Sabir's National Renaissance Ideal (In The Context of Attitudes Towards "Social Elites")". Avrasya İncelemeleri Dergisi – Journal of Eurasian Inquiries (ingilis). 10 (2). 2021: 279–296. doi:10.26650/jes.2021.016. İstifadə tarixi: 2025-05-20.
• Sabir, Mirzə Ələkbər. Hophopnamə. Bakı: Təhsil. 2012.
• Hophopnamə 3 cilddə. Tərtib edəni: Məmməd Məmmədov; I cild: 1962; II cild: 1962; III cild: 1965. Bakı: AzSSR EA. 1962–1965.

• "Hophopnamə"nin 1941-ci il təkrar nəşri
• "Hophopnamə"nin Türkiyədə ilk nəşri Arxivləşdirilib 2024-04-27 at the Wayback Machine
• "Hophopnamə"nin İranda ikinci nəşri Arxivləşdirilib 2025-03-01 at the Wayback Machine
• Hophopnamə saytı Arxivləşdirilib 2011-08-18 at the Wayback Machine
• İbrahim Nəbəvi. Yumor İranın məşrutə dövründə (fars) Arxivləşdirilib 2021-02-09 at the Wayback Machine