Hatəm bəy Ordubadi

Hatəm bəy Ordubadi Ordubadın hakimi Bəhram xan Ordubadinin oğlu idi. Onlar Ordubadın yerli əyan ailəsi idi. Bu ailənin üzvləri uzun müddət Səfəvi şahlarının xidmətində olmuşdular. Ailə orta əsr filosofu və mütəfəkkiri Nəsirəddin Tusidən nəslinə mənsub idi.^[3] Bu barədə "Zeyl-i tarix-i alamara-yi Abbasi" də yazılır:^[4]

Hatəm bəy Ordubadi dövrünün məşhur alimi və ustadı rəhmətlik Xacə Nəsrəddin Tusinin nəslindən olduğu hesab edilir və elə buna görə də Nəsiri soyadını daşıyırdı.

Sonradan Hatəm atasının yerinə keçərək Ordubadın hakimi oldu və "Bəy" (lord) titulunu aldı.^[5]Yerli ixtilaflara görə istefa vermək məcburiyyətində qalaraq saraya getdi. Bir müddət Xoy hakiminin vəziri işləsə də, həmin hakim vəzifədən uzaqlaşdırıldıqdan sonra Hatəm bəy də işini itirdi. Ardınca bir müddət Ordubad və Ərdəbildə yaşadı.^[6]Onun vəziyyəti I Şah Abbasın hakimiyyətinin əvvəlində dəyişdi — əvvəlcə Kerman hakimi Vali bəy Yüzbaşı Əfşarın vəziri, daha sonra isə Yəzdin mostöfi ül-məmâlik (baş mühasibi) təyin olundu.^[6]

1587–1588-ci illərdə Hatəm bəyin qardaşı Əbu Talib bəy, o zaman bütün ölkənin mustovfi əl-məmalik (baş mühasib) kimi, Səfəvilərlə müharibə aparan özbək hökmdarı II Abdullah xanın yanına elçi göndərildi. Həmin dövrdə II Abdullah xan Heratı Səfəvilərin əlindən almağa çalışırdı.^[7] Lakin o, danışıqlara maraq göstərmədi və Əbu Talib bəyi top ağzına bağlatdıraraq edam etdirdi.^[7]

Bu ağır hadisədən sonra I Şah Abbas Hatəm bəyi himayəsinə aldı. 1591-ci ildə onu Səfəvi dövlətinin mustovfi əl-məmalik vəzifəsinə təyin etdi. Hatəm bəy dövlətin maliyyə sistemini kökündən yoxlamalı və çatışmazlıqları üzə çıxarmalı idi. Bu məqsədlə də 1590-1591-ci illərdə dövlətin mədaxili və məxariclərinə dair cədvəllər hazırlandı. Hatəm bəyin hazırlamış olduğu maliyyə cədvəlləri 1597-ci ildə qardaşı Ağa Şahəli Dövlətabadi İsfahaninin vəfat etməsi ilə mustovfi əl-məmalik vəzifəsinə təyin olunan Ağa Mirzə Əli tərəfindən həmin cədvəllərin tərtibi başa çatdırıldı. “Dəstür-ül əməl” adlanan bu cədvəllər maliyyə sahəsində saray dəftərxanası üçün əsas qanun və qayda rolunu oynayırdı.^[8]

Altı ay sonra isə baş vəzir vəzifəsinə gətirdi.^[9][7] Hatəm bəyə, Səfəvi baş vəzirlərinə verilən ənənəvi fəxri ad olan “Etemad-üd-dövlə” (“Dövlətin etibarlı dayağı”) titulu verildi.^[10] O, baş vəzir kimi yüksək idarəçilik qabiliyyətini nümayiş etdirdi və dövlət aparatını elə möhkəmləndirdi ki, I Şah Abbasdan sonra taxta çıxan zəif sərkardələr dövründə belə ölkə inkişafını davam etdirdi.^[10]

Səfəvi saray tarixçisi İsgəndər bəy Münşi, bəzi tapşırıqların icrası zamanı Hatəm bəyi şəxsən müşayiət etmiş, onun məclislərində dəfələrlə iştirak etmişdi. O da Hatəm bəyi yüksək qiymətləndirirdi və onun haqqında düşündüklərini öz əsərində də qələmə almışdı. Hatəm bəyin “Xalq həyatına asayiş gətirdiyini, ədalət, mühasibat işləri və divan idarəçiliyində hamıya nümunə olduğunu” qeyd etmişdir.^[10] Avropalı müşahidəçilər də onu yüksək qiymətləndirirdilər. Karmelit missionerlərin xatirələrində qeyd olunur ki, XVII əsrin ilk illərində Şah Abbasın sarayında nisbətən sabit tərkibli bir məşvərət şurası fəaliyyət göstərirdi. Hatəm bəy Ordubadi də bu şuranın üzvlərindən biri idi.^[11]

Karmelit rahibi Ata Paul Simon Hatəm bəyin çətin işlər qarşısında təmkinini qorumasını təsvir edərək yazırdı ki, o, “bir səhər 200 ərizəyə baxar, altı-yeddi saat qəbuldan sonra sanki atla gəzintidən qayıtmış kimi rahat görünərdi.”^[10]

Hatəm bəy yalnız dövlət idarəçiliyində deyil, hərbi işlərdə də fərqlənmişdi. ^[10]“Rövzətüs-Səfəviyyə” əsərindin bir yerində deyilirdi ki, Azərbaycanın qərb sərhədində müxaliflik yolunu tutmuş kürd Əmir xanın zərərsizləşdirilməsinə etimadüddövlə Hatəm bəyin və Həmədan hakimi Qara Həsən Ustaclının rəhbərliyi altında 20 min nəfərlik atlı dəstəsi göndərilmişdi.^[12]

Osmanlı sərhədləri daxilində baş vermiş Cəlalilər hərəkatının üzvləri qarşılaşdıqları müqavimət səbəbindən səltənəti tərk edərək Səfəvi dövlətinə pənah gətirmişdilər. Bu şəxslərin qarşılanması, yerləşdirilməsi və onların potensial gücünün məqsədyönlü şəkildə istifadəsi Şah Abbas tərəfindən Hatəm bəyə tapşırılmışdır. Şah sarayında hesab edilirdi ki, kifayət qədər gücə malik olan Cəlalilərlə düzgün iş qurulduğu təqdirdə, səltənət hüdudlarının qorunmasında onların köməyindən istifadə edilə bilər.^[13]

Hatəm bəy vəzifənin icrasına başlayaraq Təbrizə yola düşmüşdür, çünki burada Cəlalilərlə əlaqə qurmaq daha əlverişli idi. O, özü ilə zəruri silah-sursat, geyim, ərzaq və digər ehtiyacları gətirmiş, Cəlalilərlə görüş zamanı hər birinə ziyafət vermiş, qiymətli xələtlər və müxtəlif geyimlər, o cümlədən qəba, arxalıq, ayaqqabı və çalma təqdim etmişdir. Həmçinin onların qışlaq yerləri müəyyənləşdirilmiş, Şahın göndərdiyi töhfələrin paylanması və məişət işlərinin təşkili üçün qorçular, yasavullar və mehmandarlar təyin edilmişdir.^[13]Bundan əlavə, Osmanlı sərhədində yaranmış qeyri-sabitliyin aradan qaldırılması üçün hərbi yürüş təşkil edilərkən Hatəm bəy bir daha Şah Abbas tərəfindən bölgəyə göndərilmişdir.^[14]

Hatəm bəy Şah Abbasın hərbi islahatlarının keçirilməsində fəal rol oynamışdır.^[15] O, qoşun əhlinin məvacibinin ödənməsindəki mövcud problemləri araşdırmış və bu məqsədlə Şah sarayının dəftərxana münşiləri, o cümlədən İsgəndər bəy Münşi ilə birlikdə dörd aylıq təhqiqat aparmışdır. Araşdırmaların nəticəsinə əsasən, Hatəm bəy qoşun əhlinin məvacibinin ödənmə üsulunun dəyişdirilməsini tövsiyə etmişdir. Şah Abbasa məsələ təqdim edildikdən sonra qərara alındı ki, məvacib hər bir qoşun üzvü üçün ən yaxın maliyyə mənbələrindən ödənilsin. Bu islahat vasitəsilə qoşun əhlinin qarşılaşdığı çətinliklər aradan qaldırılmış və əvvəl vasitəçilər üzərindən alınan məvacib problemi həll edilmişdir.^[16]

1594-1595-ci illərdə Hatəm bəy bir qrup məmur və mühasiblə birlikdə yenicə Səfəvilərə tabe edilmiş Gilan vilayətinə göndərildi. Burada vergi yığım və ödəniş sistemində islahatlar aparıldı. Rəsmi olaraq bu tədbirlər əhalinin əvvəlki hakim Mehdiqulu xan Şamlu tərəfindən edilən zülmdən şikayətləri əsasında həyata keçirilirdi.^[17] Lakin ehtimal olunur ki, əsas məqsəd vilayətin iqtisadi potensialından səmərəli istifadə etmək idi. Gilanda ipək istehsalı, çay plantasiyaları, qara kürüsü və ağac ehtiyatları çox zəngin idi. Bu səbəbdən I Şah Abbas ən etibarlı dövlət adamlarını bölgəyə göndərərək iqtisadi sistemi ədalətli şəkildə yenidən qurdu.^[17]

Şah Abbas vəqf mülklərinin idarə edilməsini təşkil etmək məqsədilə bütün vəqf sahiblərinin — on dörd məsumun hər biri adına möhürlərin hazırlanmasını təmin etmişdir. Bu vəzifə etimadüddövlə Hatəm bəyə və səltənət sədri Mirzə Rəziyə həvalə olunmuşdu. Məhz onların rəhbərliyi ilə İsfahan paytaxtında on dörd məsumun adına on dörd möhür hazırlanmışdır. Hələ onların sağ olduqları vaxtda əhli-beyt və İslam üləmaları bu barədə öz kitablarında məlumat vermişlər.^[18]

Hatəm bəy 1610/1611-ci illərdə hərbi yürüş zamanı Urmiya yaxınlığında Dümdümə qalası yaxınlığında halı pisləşir.^[4] Daha sonra Təbrizə gətirilir və burada vəfat edir.^[9] O, Məşhəddə İmam Rza türbəsində yerləşən Hatəm Xani günbəzinin altında dəfn olunmuşdur.^[19]

İsgəndər bəy Münşi Hatəm bəy Ordubadinin atası və qardaşları haqqında məlumat verir.^[20] Hatəm bəyin atası Məlik Bəhram Ağqoyunlu hakimiyyəti dövründə vəzir vəzifəsinə qədər yüksəlmişdir. Səfəvi dövründə bəzi şəxslərin onun əleyhinə Şah İsmayıla fitnəkar məlumatlar çatdırması nəticəsində Məlik Bəhram vətənini tərk edərək Misirə getmişdir. Daha sonra Şah İsmayıl Ordubad bölgəsində onun varlığından xəbər tutmuş və onu vətənə dəvət etmişdir. Geri qayıtdıqdan sonra Məlik Bəhram Ordubadın kələntəri təyin edilmişdir.^[21]

Şah Təhmasibin hakimiyyəti illərində Ordubadda bir məscid inşa edilmiş, bölgənin inkişafına diqqət yetirilmişdir. Məlik Bəhramın beş oğul övladı olmuş və İsgəndər bəy Münşi onların hər biri haqqında qısa məlumat vermişdir.^[21]

"Zeyl-i tarix-i alamara-yi Abbasi" də mərhum Hatəm bəy Ordubadinin qardaşı Mirzə Əbdülhüseyn Ədhəm bəy Ordubadinin münşi əl-məmalik olduğu və I Şah Səfinin hakimiyyətinin sonuna qədər inşa divanına başçılıq etdiyi qeyd edilir.^[22]

Hatəm bəy Ordubadinin oğlu Mirzə Talıb xan Ordubadi atasının yerinə vəzir təyin olunaraq 1621-ci ilə qədər bu vəzifəni icra etmişdir. Şah Səfinin (1629–1642) hakimiyyəti dövründə 1632-ci ildə yenidən vəzir təyin olunmuş, lakin 1633-cü ildə Sarı Tağı adlı hərəm xadimi tərəfindən qətlə yetirilmişdir. Sarı Tağının Ordubadi ailəsinə şəxsi ədavəti var idi. Bu nifrətin səbəbi, Hatəm bəyin vaxtilə Sarı Tağının atasına istədiyi vəzifəni verməkdən imtina etməsi olmuşdur.^[3]

• Blow, David. Shah Abbas: The Ruthless King Who became an Iranian Legend. London, UK: I. B. Tauris & Co. Ltd. 2009. ISBN 978-1-84511-989-8. LCCN 2009464064.
• Floor, Willem M. Titles and Emoluments in Safavid Iran: A Third Manual of Safavid Administration, by Mirza Naqi Nasiri. Washington, DC: Mage Publishers. 2008. ISBN 978-1933823232.
• Matthee, Rudi. Persia in Crisis: Safavid Decline and the Fall of Isfahan. I.B.Tauris. 2011. 1–371. ISBN 978-0857731814.
• Babaie, Sussan. Slaves of the Shah: New Elites of Safavid Iran. I.B.Tauris. 2004. 1–218. ISBN 9781860647215.
• Newman, Andrew J. Safavid Iran: Rebirth of a Persian Empire. I.B.Tauris. 2008. 1–281. ISBN 9780857716613.
• Roemer, H.R. The Safavid period // The Cambridge History of Iran, Volume 5: The Timurid and Safavid periods. Cambridge: Cambridge University Press. 1986. 189–351. ISBN 9780521200943.
• Mitchell, Colin P. The Practice of Politics in Safavid Iran: Power, Religion and Rhetoric. I.B.Tauris. 2009. 1–304. ISBN 978-0857715883.
• Bayramlı, Zabil Həsrət oğlu. Azərbaycan Səfəvi dövlətinin quruluşu və idarə olunmasında türk qızılbaş əyanlarının rolu (az.). Bakı: «Avropa» nəşriyyatı. 2015. səh. 348.
• Nəcəfli, Tofiq. "I Şah Abbasın islahatları". Akademik Tarix və Düşüncə Dərgisi (az.). 9 (4). 2022. doi:10.46868/atdd.
• Süleymanov, Mehman Sirac oğlu. Səfəvilər: VIII cild: I Şah Abbas. Bakı: Maarif. 2023. 832. ISBN 978-9952-445-23-07.