Hacı Səyyah
Mirzə Məhəmməd Əli (fars. میرزا محمد علی) — İranlı diplomat, səyyah və dövlət xadimi. Tarix ədəbiyyatlarında etmiş olduğu səyahətlərə görə Hacı Səyyah (fars. حاج سياح) təxəllüsü ilə tanınmışdır. Mirzə Məhəmməd Əli, Amerika Birləşmiş Ştatları vətəndaşlığı almış ilk iranlı hesab olunur. Belə ki, Kaliforniya ştatının XII Dairə Məhkəməsinin vermiş olduğu qərara əsasən ona, 1875-ci ilin 26 may tarixində rəsmi olaraq ABŞ vətəndaşlığı verilmişdir.
| Hacı Səyyah | |
|---|---|
| Mirzə Məhəmməd Əli fars. میرزا محمد علی | |
 | |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | Məhəllat, Qacar dövləti |
| Vəfat tarixi | |
| Vəfat yeri | Tehran, Qacar dövləti |
| Vətəndaşlığı |
 İran  ABŞ |
| Milliyyəti | fars |
| Dini | Şiəlik |
| Fəaliyyəti | diplomat, səyyah və dövlət xadimi |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Hacı Səyyah 1836-cı ildə Qacar dövlətinin Məhəllat şəhərində anadan olmuşdur.[1] Gənc yaşlarından etibarən müasir və demokratik tədqiqatlar, ədəbiyyatlarla tanış olmağa başlamış və dövrünün fərqli fikirlərindən təsirlənmişdir. XIX əsrin ortalarında İranda mövcud olan avtokratik hökmdarlarıq dövründə Hacı Səyyah dünyanı gəzməyə və dünyanın müxtəlif yerlərində yerləşən cəmiyyətlərin gündəlik həyatını öyrənməyə qərar verir.
Hacı Səyyah 23 yaşında olarkən tək başına dünya səyahətinə çıxmışdır. Səyyahın səyahətləri 18 il davam etmiş və bu müddətdə tək olmaqla yanaşı ciddi formada yoxsulluqdan əziyyət çəkmişdir. 6 il ərzində Avropa və Orta Asiyada yerləşən müxtəlif ölkələrə səfər etmişdir.[2] Maddi baxımdan təmin olunmasa da, səyahətlərinə güclü motivasiya ilə yanaşmışdır. Özü bunu elmə olan güclü həvəsi ilə əsaslandırmışdır.
O, dünya haqqında bacardığı qədər çox şey öyrənmək və digər insanların siyasi-ictimai fikirlərin ölkəsinə qayıdaraq iranlılara bölüşmək istəyirdi. Səyahətləri boyu apardığı müşahidələr nəticəsində o, belə qənaətə gəldi ki, insanlar ağlabatan insani cəmiyyətlərdə yaşamalı və əsas insan hüquqlarından istifadə etməlidirlər.
Hacı Səyyah Avropada 4 il qaldıqdan sonra Amerika Birləşmiş Ştatlarına gələrək və burada 10 il yaşamışdır. İddialara görə Səyyah dönəmin Amerika Birləşmiş Ştatlarının 18-ci prezidenti olmuş Uliss Qrantla fərqli vaxtlarda 2 dəfə görüşmüşdür. ABŞ-nin müxtəlif ştatlarına gəzə-gəzə sonradan Kaliforniya ştatının San-Fransisko şəhərinə köçmüşdür.
Tarixçi Əli Firdovsi ABŞ Dövlət Departamentinin arxiv sənədləri üzərində çalışan zaman Hacı Səyyahın 1875-ci ilin 26 may tarixində ABŞ vətəndaşlığına qəbul edildiyini sübut edən sənəd aşkarlamışdır. Sənədə görə Kaliforniya ştatının XII Dairə Məhkəməsinin vermiş olduğu qərara əsasən ona yuxarıda göstərilmiş tarixdə ABŞ vətəndaşlığı verilmişdir və bu bir iranlıya verilən ilk ABŞ vətəndaşlığı hesab olunmaqdadır.[3]
1877-ci ilin iyulunda İrana qayıtdıqdan sonra Hacı Səyyah siyasi fəaliyyətə başlamış və ölkədəki siyasi vəziyyəti dəyişdirmək üçün ruhanilərə və dövlət xadimlərinə gizli məktub yazdığı üçün həbs edilmişdir. Azadlığa çıxandan sonra o, daha çox təqib olunacağından qorxaraq Tehrandakı ABŞ nümayəndəliyinin himayəsinə müraciət etmişidr. ABŞ vətəndaşlığına sahib olduğundan xəbərsiz olan bir çox iranlı Hacı Səyyahın bu addımı atmasına təəccüblənmişdir.
1905-ci ildə baş vermiş Məşrutə inqilabı zamanı meydanlarda olan Hacı Səyyah xalqının maariflənməsi və daha da inkişaf etməsi üçün həyatının sonuna qədər fəaliyyət göstərmişdir. Mirzə Məhəmməd Əli 1925-ci ildə Qacarlar dövlətinin paytaxtı olan Tehran şəhərində 89 yaşında vəfat etmişdir.[4]
- ↑ Mehrbanoo Nasser Deyhim in: An Iranian in Nineteenth Century Europe, The Travel Diaries of Hâj Sayyâh 1859–1877. Translated by Mehrbanoo Nasser Deyhim, Foreword by Peter Avery. Bethesda Maryland, IBEX Publishers 1998. p.15.
- ↑ An Iranian in Nineteenth Century Europe, The Travel Diaries of Hâj Sayyâh 1859–1877. Bethesda Maryland, IBEX Publishers 1998.
- ↑ http://www.iranicaonline.org/articles/hajj-sayyah Arxivləşdirilib 2022-06-29 at the Wayback Machine, Retrieved 2013–11-06.
- ↑ Mehrbanoo Nasser Deyhim in: An Iranian in Nineteenth Century Europe, p.17.
- Tornesello, Natalia L. "Hâjj Sayyâh in 19th Century Iran: A Voyage in Search of an Identity". Annali Sezione Orientale. 81 (1–2). 2021: 81–98. doi:10.1163/24685631-12340112.