Hacı Məhəmməd Ştulski

Şeyx Məhəmməd-Xaci Ştulski (Ramazanov) 1855-ci ildə Küraxski rayonunun Ştul kəndində anadan olmuşdur. O, "Şeyx" və "Ştul Məhəmməd-Hacı" kimi tanınırdı. Partiya fondunun əvvəllər elmi dövriyyəyə daxil edilməmiş bəzi sənədlərindən görünür ki, şeyxin Ştul, Kasumkənd və Yuxarı Stalda mülkləri olub, yəni: üç ev, bağ, 50 baş mal-qara və s.

Ailəsinə gəlincə, onun üç arvadı və yeddi uşağı olub. Qeyd edək ki, Şeyx Ştulski Cənubi Dağıstanda məşhur din xadimi olub, tez-tez Mahaçqala və Bakıda olub. 1929-cu ildə dövlət orqanları tərəfindən həbs edilmiş və iki ay həbsdə saxlansa da, bundan sonra azadlığa buraxılmışdır. 1930-cu ildə Şeyx Ştulski Dağıstanın cənubunda Sovet hakimiyyətinə qarşı üsyan təşkil etdi.

Bu üsyanın motiv və məqsədlərini başa düşmək üçün Maqomed Ramazanov (Şeyx Ştulski) və üsyanın digər iştirakçılarının ittihamı üzrə 1632 saylı işin məzmunu ilə tanış olmaq lazımdır. İşin materiallarından oxuyuruq: "Hələ qiyamdan əvvəl sinfi və siyasi xəttin kəskin şəkildə təhrif olunması nəticəsində əhali yerli hakimiyyət orqanlarına münasibətdə son dərəcə mənfi idi. Sahəyə atılan siyasi işçilər inzibati təzyiq yolu ilə kolxoz əkməyə başladılar və 1930-cu ilin fevral ayının sonunda rayonda 2168 təsərrüfatı birləşdirən 44-ə yaxın kolxoz yaradıldı… Eyni zamanda, yerli işçilər zorakı üsullarla məscidlərin seçilməsi ilə bağlı geniş iş aparıblar. Cəmi 48 məscid seçilərək, müxalif həbs olundu. Bütün bu tədbirlərdən əvvəl taxıl tədarükü kampaniyası zamanı sinif xəttinin kobud təhrifləri baş verdi. Kasıb və orta kəndlilərdən çörək götürüldü və onlar ev əşyalarını sataraq çörək almağa məcbur oldular".^[2]

Üsyanın 1930-cu il mayın 1-də başlaması nəzərdə tutulmasına baxmayaraq, o, daha əvvəl, üsyançılarla Qürah dəstəsi arasında qəfil toqquşma ilə başladı və üsyançılar onları tərksilah edərək darmadağın etdilər. Aprelin 27-də qiyam Qasımkəndə yayıldı, burada bazarda atışma başladı, sonra bütün rayon mərkəzinə yayıldı. Bu atışma zamanı Rayon Partiya Komitəsinin katibi Gereyxanov və cinayət axtarış şöbəsinin əməkdaşı həlak oldu. Şeyx Ştulskinin özü bu hadisələrdə iştirak etməmışdır. Tədricən Kürax rayonunun bütün kəndləri üsyana qoşuldu. Sonra üsyan Tabasaran bölgəsinə yayıldı. Üsyançıların ümumi sayı 3000 nəfərə çatmışdı.^[3]

Şeyx Ştulskinin tutulması və ya könüllü olaraq meydana çıxmasının şərtləri aydın deyil. Lakin məlumdur ki, Daxili İşlər Nazirliyi və Siyasi İdarə və Dağıstan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası səlahiyyətli nümayəndəsi yanında hakim üçlüyünün (troyka) noyabr 1930-cu il tarixli qərarı ilə silahlı üsyan təşkil etmək məqsədilə Sovet rejiminin devrilməsi maddəsi ilə əmlakı müsadirə olunmaqla edam cəzasına məhkum edildi. Edam cəzasına məhkum edilənlər arasında İsa Maysumov, A. V. Maqomedov, Aydəmiroğlu Novruz, Mütalib Zağıroğlu, Kaflanov Abdurazak və başqaları olmaqla ümumilikdə on nəfər var idi.^[4]