Həyy ibn Yəqzan

Əsərin müəllifi əndəlüslü alim İbn Tüfeyldir. O, 1105-ci ildə dünyaya gəlmiş,^[2] 1184-cü ildə vəfat etmişdir.

İbn Tüfeyl bu əsərində öz fəlsəfi sisteminin əsas fikirlərinə yer vermişdir. Əsər bir çok şərq və qərb dillərinə tərcümə edilmişdir.^[3]

Əsər, Lyon Gotiye (Əlcəayir 1900), Cəmil Səlibə – Kamil Əyyad (Dəməşq 1935), Əhməd Əmin (Qahirə 1952) və Albert Nəsri Nadir (Beyrut 1986) tərəfindən nəşr edilmişdir.^[3]

Əsərin məzmunu sosial-mədəni mühitdən uzaq bir insanın tək başına bir adada təcrübə etdiyi fəlsəfi inkişafdan ibarətdir. Əsərin mövzusunu təşkil edən hadisələr bir-birinə yaxın iki adada baş verir. Adalardan birində təbiətlə tək başına yaşayan Həyy ibn Yəqzan (azərb. Oyaq oğlu Diri‎), digərində isə özlərinə məxsus din, dil, adət-ənənələri olan bir cəmiyyət və bu cəmiyyətdə fərqlənmiş Səlaman və Əsəl (Əbsəl) adlı iki şəxs mövcuddur. Səlaman, xalqı idarə etmək məqsədilə özünü xalq dininə uyğunlaşdıran və ağlını praktiki işlərdə istifadə edən birini təmsil edir, Əsəl isə düşüncəyə və mistik həyata maraq duyan bir şəxsdir. Digər adada tək başına yaşayan Həyyin dünyaya gəlməsi ilə bağlı iki nəzəriyyə mövcuddur. Birinciyə görə, Həyy, isti, soyuq, quru və nəm arasındakı tarazlıqdan yaranmış bir mühitdə mayalanmış və orqanik xüsusiyyətlər qazanmış, palçıqla ruhun birləşib canlılıq qazanması nəticəsində meydana gəlmişdir. İkinci nəzəriyyəyə görə isə, Həyy, yaxınlıqdakı digər bir adada hökümdarın bacısının Yəqzan adlı biri ilə gizli evliliyindən dünyaya gəlmişdir. Anası tərəfindən bir sandıqda dənizə buraxılan uşaq, dalğaların onu sürükləyərək tapdığı adaya çatır. Əsərində bu iki nəzəriyyədən hansını qəbul etdiyini açıq şəkildə bildirməyən İbn Tüfeyl, Həyyin maddi və mənəvi inkişafını belə izah edir: Acıyan və buna görə də ağlayan Həyyə, ilk köməyə gələn varlıq, balasını itirmiş bir ceyrandır. Ceyran bir müddət onu əmizdirir və inkişafını təmin edir. Həyy əvvəlcə ətrafındakı varlıqlar və hadisələr haqqında bəzi fiziki anlayışlara çatır; sonra maddəni şəkildən ayırd etməyə başlayır və bunun nəticəsində cismani aləmdən ruhani aləmə yüksəlir. Varlıqlar və hadisələr arasındakı əlaqələrin tədqiqi onu hər hadisənin bir müxdisi olduğunu, yəni hər şeyin yeganə əsası və səbəbi olan bir yaradıcının məcburi varlığını kəşf etməyə, onun birliyini anlamağa və nəhayət, onun hər şeydə aşkar olduğunu hiss etməyə sövq edir. Bu nöqtədə Həyy, materialist baxış bucağı ilə məhdud olan bir düşüncə səviyyəsini aşmış və mistik bir ruh vəziyyətinə çatmışdır. Bundan sonra Həyy, mütləq varlığın şüuruna nail olmuş biri olaraq, hislər aləmimi və onun bir parçası olan öz bədənini kiçiltməklə mütləq varlıqda yox olmanın yollarını araşdırır. Nəticədə, onun varlığına çatmaq üçün hiss etdiyi güclü arzunu mistik bir təcrübə ilə reallaşdırır; nəfsi yerdə və göydə tədricən yüksəltdikcə Allaha yaxınlaşır. Bu mərhələ, ağılların idrak etmədən, təsəvvürün xəyaldan, ifadə qabiliyyətinin isə təsvir etməkdən aciz olduğu "fəna" (yenidən doğuş) halıdır.^[1]