Hərbi sərhəd (alm. Militärgrenze; serb-xorv. Војна крајина, serb-xorv. Војна граница; mac. Katonai határőrvidék; rum. Granița Militară) — Habsburq imperiyası tərəfindən Osmanlı imperiyası ilə sərhəddə yerləşən ərazilərdə qurulmuş xüsusi inzibati-hərbi bölgə.[1] Bu sərhəd xətti XVI əsrdən XIX əsrin sonlarına qədər fəaliyyət göstərmiş və imperiyanın cənub-şərq sərhədlərinin müdafiəsini təmin etmək üçün yaradılmışdır.[2]
| Hərbi vilayət | |
| Hərbi sərhəd | |
|---|---|
| alm. Militärgrenze | |
.png) |
|
|
|
|
| Din |
Roma-Katolik kilsəsi Şərqi Ortodoks Kilsəsi |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Hərbi Sərhəd 1520–1530-cu illərdə Osmanlı imperiyasının Balkanlarda sürətlə irəliləməsi nəticəsində formalaşmağa başlamışdır.[3][4] Habsburqlar Osmanlı təhlükəsinə qarşı dayanıqlı müdafiə sistemi yaratmaq məqsədilə bu ərazilərdə yaşayan yerli əhalini — əsasən serbləri, valaxları, rusinləri və digər pravoslav slavyanları – öz torpaqlarında yerləşdirmiş və onlara torpaq qarşılığında hərbi xidmət öhdəliyi vermişdir. [5][6]Rəsmi olaraq Hərbi Sərhəd 1553-cü ildə təşkil olunmuş və zamanla genişlənərək müxtəlif inzibati hissələrə bölünmüşdür: Slavon, Xorvat, Banat, Timeşvar və Transilvaniya sərhədləri kimi.[7][8]
Hərbi Sərhəd birbaşa Vyana hərbi idarəsi tərəfindən idarə olunurdu və Avstriya-Macarıstanın digər vilayətlərindən fərqli olaraq, mülki hakimiyyətə tabe deyildi. [9][10]Burada yaşayan əhali – əsasən pravoslav serblər, valaxiyalılar (rumınlar), alman köçkünlər və digər xalqlar — "qrenzerlər" (sərhədçilər) adlanırdı.
Qrenzerlər həm kənd təsərrüfatı ilə məşğul olur, həm də dövlətin tələbi ilə hərbi xidmətə cəlb olunurdular.[11] Onlara vergi güzəştləri və torpaq sahələri verilirdi. Hərbi Sərhəd, eyni zamanda, mədəni və dini müxtəlifliyə malik çoxmillətli bölgə idi.
XVIII əsrin sonlarına doğru artıq bir müddətdir ki, Osmanlıların zəifləməyə başladığı və Sava çayının şimalına doğru yeni hücumların gözlənilmədiyi aydın olmuşdu. Beləliklə, Hərbi Sərhəd öz funksionallığını itirməyə başlayırdı. 1848-ci ildə Xorvatiyanın bani Yosip Yelaçiç Hərbi Sərhədin baş komandanı olmuşdur.[12] O, Xorvatiya, Slavoniya, Dalmatiya və Xorvat-Slavon sərhəd bölgələrinin birləşdirilməsi üçün israr edirdi. Yelaçiçin sərhədi ləğv etmək səlahiyyəti olmasa da, o, bir sıra islahatlara razılıq əldə etmiş və 1848-ci ildə Hərbi Sərhəd Xorvatiya Saboruna nümayəndələr göndərmişdir.[13] Lakin bu hüquq 1850-ci illərdə ləğv edilmişdir.[14] 1850-ci ildən etibarən Sərhəd, Xorvatiya və Slavoniya rəsmi olaraq vahid torpaq vahidi təşkil edirdi, lakin ayrı-ayrı idarə və nümayəndəlik sisteminə malik idilər.[15]Hərbi Sərhədin bütün ərazisi hərbi idarəçilik altında idi. Əhalinin bütün təbəqələri – yaş və cinsindən asılı olmayaraq – orduya məxsus sayılırdı və Avstriya hərbi qanunvericiliyinə tabe idi.[16] Baş Komandanlıq Zaqrebdə yerləşirdi, lakin birbaşa Vyanadakı Hərb Nazirliyinə tabe idi.
Osmanlı müharibələri səngidikdən sonra Xorvatiya parlamenti Hərbi Sərhədin demilitarizasiyası üçün bir neçə dəfə müraciət etmişdi. Demilitarizasiya prosesi 1869-cu ildə başlamış və 8 avqust 1873-cü ildə imperator Frans İosifin fərmanı ilə Banat Hərbi Sərhədi ləğv edilərək Macarıstan krallığına birləşdirilmişdi.[17] Xorvat Hərbi Sərhədinin bir hissəsi (Križevci və Djurjevac alayları) isə artıq 1 avqust 1871-ci ildə Xorvatiya-Slavoniya Krallığına birləşdirilmişdi. Xorvat və Slavon Hərbi Sərhədlərinin qalan hissələrinin də Xorvatiya-Slavoniyaya birləşdirilməsi haqqında fərman 15 iyul 1881-ci ildə elan olunmuş, birləşmə isə 1 avqust 1881-ci ildə Xorvatiya bani Ladislav Peyaçeviçin Zaqreb Baş Komandanlığından idarəçiliyi təhvil alması ilə başlamışdır.[15]
XVIII və XIX əsrlərdə sərhəd bir neçə dairəyə bölünmüşdü:
| Bölmə | Dövr | Qeydlər |
|---|---|---|
| Dunay Hərbi sərhədi | 1702–1751 | Cənubi Baçkanın (o cümlədən Palanka, Petrovak, Petrovaradinski Şanats, Titel və s.) və şimal Sirmiyanın (o cümlədən Petrovaradin, Şid və s.) bəzi hissələrini əhatə edirdi. Bu hissə ləğv edildikdən sonra ərazisinin bir hissəsi mülki idarəçiliyə verilmiş, digər hissəsi isə sərhədin digər hissələrinə birləşdirilmişdir. |
| Tisa Hərbi sərhədi | 1702–1751 | Şimal-şərqi Baçkanın (o cümlədən Sombor, Subotica, Kanija, Senta, Beçey və s.) bəzi hissələrini əhatə edirdi. Bu hissə ləğv edildikdən sonra ərazisinin əksəriyyəti mülki idarəyə verilmiş, cənubdakı kiçik bir hissə isə hərbi idarədə qalmış və Şaykaşka batalyonunun tərkibinə daxil edilmişdir. |
| Mureş Hərbi sərhədi | 1702–1751 | Mureş çayının şimal sahilində yerləşən Pomorişye bölgəsini əhatə edirdi. Bu hissə ləğv edildikdən sonra ərazisi tamamilə mülki idarəyə verilmişdir. |
| Sava Hərbi sərhədi | 1702–1751 | Sava çayı boyunca yerləşirdi. |
| Banat Hərbi sərhədi | 1751–1873 | Müasir Serbiya və Rumıniya sərhədi boyunca yerləşirdi. Serb (İlliriyalı), Alman (Folksdoyçer) və Rumın (Vlah) hissələrinə bölünmüşdü. |
| Slavon Hərbi sərhədi | 1745–1881 | Posavina boyunca, şərqi Xorvatiyadan başlayaraq Sava çayı boyunca Bosniya və Herseqovina və Serbiya ilə sərhəddə yerləşirdi. Sirmiyaya qədər uzanır və Zemun (bu gün Belqradın bir hissəsi) yaxınlığında Dunaya tökülürdü. Şimal-şərq sərhədi Dunay boyunca Petrovaradinə qədər uzanırdı. |
| Xorvat Hərbi sərhədi | 1553–1881 | Xorvatiya və Bosniya sərhədində yerləşirdi. Bu hissə Lika, Kordun, Banovina (Banska krajinadan adını almışdır) bölgələrini əhatə edirdi. Qərbdə Adriatik dənizi, cənubda Venesiya Respublikası, qərbdə Habsburq Xorvatiyası və şərqdə Osmanlı imperiyası ilə sərhəddə yerləşirdi. Slavon Hərbi sərhədi ilə Una və Sava çaylarının birləşdiyi nöqtədə birləşirdi. |
| Şaykaşka batalyonu | 1763–1873 | 1763-cü ildə ləğv edilmiş Dunay və Tisa sərhəd hissələrinin bir hissəsindən yaradılmış kiçik hərbi bölgə idi. 1852-ci ildə Şaykaşka batalyonu Titel piyada batalyonuna çevrilmişdir. 1873-cü ildə ləğv olunmuş və ərazisi Baçka-Bodroq dairəsinə daxil edilmişdir. |
| Transilvaniya Hərbi sərhədi | 1762–1851 | Transilvaniyanın şərq və cənub hissələrində yerləşirdi. İki Seke və iki Rumın alayından ibarət idi. Bu sərhədin yaradılması Madefalva qətliamı və ya Sikulitsidium ilə müşayiət olunmuşdu. |
- ↑ Aleksa Djilas. The Contested Country: Yugoslav Unity and Communist Revolution, 1919–1953. Harvard University Press. 1991. 11–. ISBN 978-0-674-16698-1.
- ↑ Frucht, Richard. Eastern Europe, An Introduction to the People, Lands, and Culture. ABC-CLIO. 2004. 422. ISBN 1576078000.
- ↑ Banac, Ivo. The National Question in Yugoslavia: Origins, History, Politics. Cornell University Press. 1984. 43. ISBN 0801416752.
- ↑ Kaser, Karl. Household and Family in the Balkans: Two Decades of Historical Family Research at University of Graz. LIT Verlag. 2012. 123–124. ISBN 978-3643504067.
- ↑ Stoianovich, Traian. Balkan Worlds: The First and Last Europe. Routledge. 1992. 152. ISBN 1563240335.
- ↑ Hálfdanarson, Guðmundur. Racial Discrimination and Ethnicity in European History. PLUS, Università di Pisa. 2003. ISBN 9788884922809.
- ↑ Macartney, Carlile Aylmer, redaktorHungary: From Ninth Century Origins to the 1956 Uprising. Routledge. 2017. səh. 116. ISBN 978-1138525542.
- ↑ Malcolm, Noel. Bosnia: A Short History. NYU Press. 1996. 98. ISBN 0814755615.
- ↑ Pál, Fodor; Geza, David; Gábor, Agoston; Klára, Hegyi; József, Kelenik; Kybinyi, András; Géza, Pálffy. Ottomans, Hungarians, and Habsburgs in Central Europe: The Military Confines in the Era of Ottoman Conquest (Ottoman Empire and Its Heritage). Brill. 2000. səh. 62. ISBN 9004119078.
- ↑ Calic, Marie-Janine. The Great Cauldron: A History of Southeastern Europe. Harvard University Press. 2019. 79. ISBN 978-0674983922.
- ↑ Malcolm, Noel. Povijest Bosne - kratki pregled [History of Bosnia - a brief overview] (xorvat). Zagreb, Dani-Sarajevo: Erasmus Gilda, Novi Liber. 1995. 98.99. ISBN 953-6045-03-6.
- ↑ Aleksa Djilas. The Contested Country: Yugoslav Unity and Communist Revolution, 1919–1953. Harvard University Press. 1991. 11–. ISBN 978-0-674-16698-1.
- ↑ Tanner, Marcus (2001). Croatia : A Nation Forged in War (2nd ed.). New Haven; London: Yale University Press, s. 86–87
- ↑ Tanner, (2001). Croatia, s. 104
- ↑ 1 2 Horvat, 1906
- ↑ Valentic, 1978
- ↑ Bracewell, Catherine Wendy. The Uskoks of Senj: Piracy, Banditry, and Holy War in the Sixteenth-Century Adriatic. Cornell University Press. 2011. 27–31. ISBN 978-0801477096.
- Bataković, Dušan T., redaktorHistoire du peuple serbe [History of the Serbian People] (fransız). Lausanne: L'Age d'Homme. 2005. ISBN 9782825119587.
- Ćirković, Sima. The Serbs. Malden: Blackwell Publishing. 2004. ISBN 9781405142915.
- Dabić, Vojin S. "Wanderungen der Serben nach Kroatien und Slawonien vom Anfang des XVI bis Ende des XVII Jahrhunderts". Историјски часопис. 38 (1991). 1992: 43–76.
- Dabić, Vojin S. The Habsburg-Ottoman War of 1716-1718 and Demographic Changes in the War-Afflicted Territories // The Peace of Passarowitz, 1718. West Lafayette: Purdue University Press. 2011. 191–208. ISBN 9781557535948.
- Fodor, Pál; Dávid, Géza, redaktorlar Ottomans, Hungarians, and Habsburgs in Central Europe: The Military Confines in the Era of Ottoman Conquest. BRILL. 2000. ISBN 9004119078.
- Ilić-Mandić, Jelena. The Local Elite in Central Government Service: Banat Military Frontier Officers in the 18th Century // The Habsburg State-wide and the regions in the Southern Danube basin (16th-20th centuries). Wien: New academic press. 2020. 99–121.
- Ilić-Mandić, Jelena. "Forging the Wallachian Military Border, 1769-1772" (PDF). Banatica. 31 (2). 2021: 251–273.
- Ilić-Mandić, Jelena. Making the Border and Frontiersmen: Militarisation in Temeswarer Banat, 1764-1775 // From medieval frontiers to early modern borders in Central and South-Eastern Europe. Berlin: Peter Lang Publishing. 2022a. 207–228. ISBN 9783631880111.
- Ilić-Mandić, Jelena. The Military Frontier and Emigration Challenges in the 18th Century (PDF) // Migrations in the Slavic Cultural Space From the Middle Ages to the Present Day. Lódź: Wydawnictwo Universytetu Lódzkiego. 2022b. 45–62.
- Dragutin Pavličević. Vojna krajina: povijesni pregled, historiografija, rasprave. Sveučilišna naklada Liber. 1984.
- Walter Berger: Baut dem Reich einen Wall. Das Buch vom Entstehen der Militärgrenze wider die Türken. Leopold Stocker Verlag, 1979 ISBN 3-7020-0342-8
- Jakob Amstadt: Die k.k. Militaergrenze 1522 – 1881 (mit einer Gesamtbibliographie). Dissertation, University of Würzburg, 1969
- Heeresgeschichtliches Museum (Hrsg.): Die k. k. Militärgrenze (Beiträge zu ihrer Geschichte). ÖBV, 1973 (Schriften des Heeresgeschichtlichen Museums, 6) ISBN 3-215-73302-1
- Mirko Valentić: Vojna krajina i pitanje njezina sjedinjenja s Hrvatskom 1849–1881, CHP, 1981, Zagreb
- Alexander Buczynski: Gradovi Vojne krajine 1–2, HIP, 1997, Zagreb
- Milan Kruhek: Krajiške utvrde Hrvatskog kraljevstva, HIP, 1995, Zagreb
- Drago Roksandić: Vojna Hrvatska (1809.-1813.), 1–2, ŠK, 1988, Zagreb
- Drago Roksandić: Etnos, konfesija, tolerancija, SKD Prosvjeta, 2004, Zagreb
- Potiska i pomoriška vojna granica (1702–1751), Muzej Vojvodine, Novi Sad, 2003.