Həqiqi xaç, həmçinin Rəbbin xaçı və ya Həyatverən ağac, ya da Həyatverən xaç[2][a] (yun. ὁ ζῳοποιὸς σταυρός) — xristian doktrinasına görə İsa Məsihin çarmıxa çəkildiyi xaç. Bu, Məsihin əziyyətinin alətlərindən və əsas xristian reliktlərindən biridir.
Roma imperatoru Böyük Konstantinin anası Müqəddəs Yelena 326-328-ci illərdə Müqəddəs torpaqlara səyahət edərkən Yerusəlimdəki Müqəddəs məqbərədə Həqiqi xaçı tapması ilə bağlı çoxsaylı tarixi hekayələr və əfsanələrlə izah olunur. IV əsrin sonlarında yaşamış tarixçilər Kesariyalı Gelasi və Tiranni Rufin yazırdılar ki, Yelena orada olan zaman İsanın və onunla birlikdə edam edilən iki oğru Dismas və Gestasın çarmıxa çəkilməsində istifadə edildiyi güman edilən üç xaçın olduğu yeri aşkar etmişdir. Bir xaçın üzərinə İsanın adını daşıyan titul vurulmuşdu, lakin Rufinə görə, Yelena xaçın həqiqiliyinə əmin deyildi, lakin bu zaman baş vermiş möcüzə bunu təsdiq etmişdi.[3] Bu hadisə liturgik təqvimdə Antixalkidon, Şərqi Pravoslav, İran, Roma Katolik, Lüteran və Anqlikan kilsələri tərəfindən Xaçın ucaldılması bayramı kimi qeyd olunur.
Roma-katolik, Antixalkidon və Şərqi Pravoslav kilsələri, eləcə də Şərq Kilsəsinin məzhəbləri ehtiram obyekti kimi Həqiqi xaçın qalıqlarına sahib olduqlarını iddia edirlər. Tarixçilər, ümumiyyətlə, qalıqların həqiqiliyi ilə mübahisə edirlər, protestant və digər xristian kilsələri, onlara yüksək ehtiram göstərmirlər.
İncillərdə Məsihin çarmıxa çəkildiyi xaç haqqında heç bir konkret təfərrüat yoxdur. Bu, Məsih tərəfindən Qolqofaya aparılmasının təsvirində hazır obyekt kimi qeyd olunur. Buna nümunə İncildəki xaç yolu hekayəsidir.[4]
Apokrif ədəbiyyat, kanonik mətnlərdən fərqli olaraq, Həyatverən xaçın əfsanəvi tarixinin bir çox təfərrüatlarını özündə əks etdirir. Bununla belə, xaçın xristian dünyası üçün əhəmiyyətli bir relikt kimi etibarlı dəlillərlə dəstəklənən tarixi yalnız Müqəddəs Yelena tərəfindən aparılan və bir çox erkən xristian tarixçiləri tərəfindən təsvir edilən qazıntılarla başlayır.[5]
Həyatverən xaç haqqında əfsanələr dövrü əsasən Fələstində yaranmışdır və qədim mənşəyə malikdir. Apokrif nağıllarda əsas vurğu Məsihin çarmıxda ölüm aləti, həmçinin cənnət ağaclarından biri ilə "Əhdi-Ətiq"in digər hadisələri arasında əlaqədir.[6] Apokrif həm də xaçın kəşfinin şərtlərindən bəhs edir.[7]
Tədqiqatçılar hesab edirlər ki, bu əfsanələrin müəllifləri əhəmiyyəti heç vaxt mübahisə olunmayan bu xristian reliktini şöhrətləndirmək məqsədi daşımamışdılar. Onların məqsədi o dövrdə hələ yeni hesab edilən xristianlığın mənşəyinin ən qədim ənənədən, birbaşa Adəmdən gəldiyini göstərmək idi.[8]
Tarix boyu çoxsaylı fərdlər, qurumlar və yerlər İsa Məsihin çarmıxa çəkildiyinə inanılan Həqiqi xaçın fraqmentlərinə və ya qalıqlarına sahib olduqlarını iddia etmişlər. Bu iddialar çox vaxt dini sədaqətdən, tarixi ənənədən və ya legitimlik və nüfuzu təsdiq etmək cəhdlərindən qaynaqlanırdı.
Roma imperatoru Böyük Konstantinin anası olan Müqəddəs Yelena ənənəvi olaraq b.e. 326–328-ci illərində Yerusəlimə səfəri zamanı zamanı Həqiqi xaçı kəşf edən şəxs hesab olunur. Yevsevi, Sxolastik Sokrat və Sozomen kimi erkən xristian tarixçilərinə görə, o, Qolqofada qazıntı işləri apardıqdan sonra xaçı aşkar etmişdir. Xaçın hissələrinin Roma imperiyası boyunca paylandığı, əsas hissələrin Yerusəlim və Konstantinopolda saxlandığı iddia edilir.[9][10][11]
Yelenanın xaçı kəşf etməsindən sonra Yerusəlimdəki Müqəddəs məqbərə kilsəsi Həqiqi xaçın qalıqlarının əsas himayədarı olmuşdur. Xaçın əhəmiyyətli bir hissəsi orada sərgilənmişdir və bura zəvvarlar üçün bir mərkəz olmuşdur.[12] Bununla belə, bu relikt b.e. 637-ci ildə müsəlmanların Yerusəlimin fəth etməsi zamanı itirilmiş və ya ələ keçirilmişdir, lakin xaçın daha kiçik parçaları xristianların əlində qalmışdır.[13]
Bizans imperatorları Həqiqi xaçın əsas qalıqlarına sahib olduqlarını iddia edirdilər. Onlar bu fraqmentləri Ayasofya və digər imperiya kilsələrində saxlayırdılar. Qalıqlara ehtiram edilir və imperiya hakimiyyətini qanuniləşdirmək üçün mərasimlərdə istifadə olunurdu.[14] 1204-cü ildə Dördüncü Səlib yürüşü zamanı səlibçilər Konstantinopolu talan etmiş və Həqiqi xaçın parçaları ələ keçirilərək bütün Avropaya səpələnmişdir.[15]
2006-cı ildə Həqiqi xaç olduğu iddia edilən xaçın bir hissəciyi Yer orbitinə göndərilmişdir.[16]
- ↑ Xristian ənənəsində "Həyatverən" epitetinin xaç barədə istifadə edilməsi İsa Məsihin çarmıxda ölümünün xilaskar və əbədi həyatverici gücü ilə, eləcə də ənənəyə görə, xaç tapılan zaman baş vermiş möcüzə ilə əlaqələndirilir.
- ↑ John 19:19
- ↑ Лопатин В. В., Нечаева И. В., Чельцова Л. К. Прописная или строчная?: Орфографический словарь. — М.: Эксмо, 2009. — 512 с. — (Библиотека словарей ЭКСМО). — 3000 экз. — ISBN 978-5-699-20826-5.
- ↑ Rufinus of Aquileia, Historia Ecclesiastica, Book X, Chapters 7–8 (circa 402 CE)
- ↑ Luke 23:26-31
- ↑ Drijvers, Jan Willem. "Helena Augusta, the Mother of Constantine the Great and the Legend of Her Finding of the True Cross". 1992.
- ↑ Крест Христа //Новый энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона, т. 23
- ↑ Заболотный Е. А. Сирийское христианство между Византией и Ираном. СПб.: Наука. 2020. 89. ISBN 978-5-02-040526-4.
- ↑ "О святом кресте // Яков Ворагинский. Из «Золотой легенды»". 2022-06-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2007-12-04.
- ↑ Eusebius of Caesarea, Vita Constantini (Life of Constantine), Book III, Chapters 25–43 (circa 337 CE)
- ↑ Socrates Scholasticus, Historia Ecclesiastica, Book I, Chapter 17 (circa 439 CE)
- ↑ Sozomen, Historia Ecclesiastica, Book II, Chapter 1 (circa 443 CE)
- ↑ Cyril of Jerusalem, Catechetical Lectures, Lecture IV, Section 10 (circa 350 CE)
- ↑ Theophanes the Confessor, Chronographia (circa 810–814 CE), AM 6129
- ↑ Procopius, De Aedificiis (On Buildings), Book I, Chapter 4 (circa 550 CE)
- ↑ Geoffrey de Villehardouin’s Conquest of Constantinople (circa 1207)
- ↑ Святейший Патриарх Алексий II встретился с Руководителем Роскосмоса А. Н. Перминовым Arxiv surəti 6 mart 2008 tarixindən Wayback Machine saytında
- Сократ Схоластик об обретении креста Еленой Arxiv surəti 29 sentyabr 2007 tarixindən Wayback Machine saytında
- Акафист Честному и Животворящему Кресту Господню Arxiv surəti 1 dekabr 2008 tarixindən Wayback Machine saytında
- Деревенский, Борис Георгиевич. «О местонахождении Голгофы и гробницы Христа» Arxiv surəti 6 mart 2008 tarixindən Wayback Machine saytında: подборка свидетельств по истории обретения Креста.