Hənəfilik

Hənəfilik Türkmənistan, Əfqanıstan, Türkiyə, Hindistan, Pakistan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan, Tacikistan, İordaniya, Tatarıstan, Başqırdıstan, Suriya, İraqın mərkəzi şəhərləri (Ramadi, Bağdad, Tiqrit), İranın Xorasan əyalətində, Cibuti, Bosniya və Herseqovina, Banqladeş, Şri-Lanka və Çinin Sincan-Uyğur Muxtar Rayonunda yayılmışdır. Hənəfi məzhəbi dörd sünni məzhəbinin əhali baxımından ən genişidir. Davamçıları bütün İslam dünyasının %56-ni təşkil edirlər. Hənəfi məzhəbi bəzi Abbasi xəlifələrinin dövründə və Osmanlı dövlətinin^[1] rəsmi məzhəbi olmuşdur.

Hənəfi məzhəbi şeyxülislam "İmam-Əzəm" Əbu Hənifənin ictihadları əsasında formalaşmışdır. Onun tələbələri Əbu Yusif, Züfər ibn əl-Hüzeyl və Məhəmməd əş-Şeybani itərəfindən İmam-Əzəmin fikirləri saxlanılmış, sistemləşdirilmiş və gələcək İslam nəsillərinə ötürülmüşdür. Hənəfi məzhəbində hökm vermənin əsasları:

1. Quran
2. Sünnə (səhabələrdən gələn hədislər)
3. İcma
4. Qiyas

2007-ci ildə Hənəfi məzhəbi Tacikistanın rəsmi məzhəbi elan edilmişdir.^[2] Bundan başqa Hənəfi məzhəbi Qafqaz və Balkanlarda çox yayılmışdır.

Hənəfi məzhəbindəki alimlər aşağıdakı kimi mərtəbələnir:^[3][4]

Birinci təbəqə: Bu təbəqə Əbu Hənifə, Şafii, Malik ibn Ənəs, Əhməd ibn Hənbəl kimi şəriətdəki müctəhidlərin təbəqəsidir.

İkinci təbəqə: Bu təbəqə Əbu Yusif və Məhəmməd əş-Şeybani kimi tələbələrin ustadları Əbu Hənifənin qoymuş olduğu üsul qaydalarına riayət edərək, dəlillərdən hökm çıxardaraq məzhəb içərisində müctəhid olanların təbəqəsidir. Bu kimi müctəhidlər bəzi furui (fiqhin təfərrüat məsələlərində) hökmlərdə müxalifət etsələr də üsul qaydalarında (əsas məsələlərdə) müctəhid imamlarını təqlid edərlər.

Üçüncü təbəqə: Bu təbəqə alimləri, haqqında məzhəb imamlarından heç bir dəlil olmayan məsələlərdə ictihad edən müctəhidlərdir. Bunlar da əl-Xəssaf, Əbu Cəfər ət-Tahavi, Əbu Həsən əl-Kərxi, Şəmsül-Əimmə əl-Həlvani, İmam Səraxsi, Fəxrul-İslam Pəzdəvi, Fəxrud-Din Qazixan kimi islam alimləridir. Bu kimi alimlər istər üsul məsələsində, istərsə də furu məsələlərində müxalif olan heç bir şeyin üzərinə fətva vermək iqtidarında deyillər. Lakin üsul və qaydalara görə heç bir dəlil olmayan məsələlərdə hökmlər çıxardarlar.

Dördüncü təbəqə: Bu təbəqə müqəllid olanlardan olub, təxric əhlinin təbəqəsidir. Bunlar da ər-Razi kimi əsla ictihad etməyə səlahiyyətləri olmayan alimlərdir. Lakin üsul elmini bildikləri üçün məzhəb imamlarından nəql olunan iki tərəfli mücməl fətvalara və iki əmr üçün ehtimal olan mübham hökmlərə açıqlıq gətirməyə səlahiyyətləri olan alimlərdir.

Beşinci təbəqə: Bu təbəqə müqəllid olanlardan tərcih sahibləridir. Bu da Əbul-Həsən əl-Qudiri və Hidayə müəllifi alimlərdir. Bunların səlahiyyəti bəzi rəvayətləri digərlərindən daha fəzilətli görərək "bu daha yaxşıdır" və yaxud "bu daha səhih rəvayətdir" ifadələri ilə hökm verərlər.

Altıncı təbəqə: Bu təbəqə güclü və zəif fətvaların arasında ayırd etməyə qadir olan müqəllidlərin təbəqəsidir. Bu da "Sahibul-Kənz", "Sahibul-Muxtar" və "Sahibul-Viqayə" kimi daha sonra yazılan mötəbər kitabların müəllifləridir. Bu kimi alimlər rədd edilmiş fətvaları və zəif rəvayətləri nəql etməyə səlahiyyəti olmayan kimsələrdir.

Yeddinci təbəqə: Bu təbəqədə yuxarıda qeyd olunanlardan heç birinə səlahiyyətləri çatmayan avam müqəllidlərin təbəqəsidir.

Hənəfi məzhəbinə aid kitabların mərtəbələri:^[5]

1. Üsul məsələləri. Bu eyni zamanda "Zahirur-Rəvayə" də adlanır. Bu kimi məsələlər Əbu Hənifə, Əbu Yusif, Məhəmməd əş-Şeybani, bəzən də Züfər ibn əl-Hüzeyl və Həsən ibn Ziyaddan və Əbu Hənifədən elm alan digər tələbələrindən nəql olunan hökmlərdir. Amma zahirur-rəvayədə ən məşhur olanlar ilk üç imamdan nəql olunanlardır. "Zahirur-Rəvayə" kitabları Məhəmməd əş-Şeybaniyə aid olan bu 6 kitabdır:

1. əl-Məbsut,
2. əz-Ziyadə,
3. əl-Camius-Sağir,
4. əs-Siyərus-Sağir,
5. əl-Camiul-Kəbir,
6. əs-Siyərul-Kəbir.

Bu kitablar istər mütəvatir, istərsə də məşhur yol ilə olsun, Məhəmməd əş-Şeybanidən sağlam yol ilə nəql olunduğu üçün "Zahirur-Rəvayə" adlandırılmışdır.

2. Nadir məsələlər. Bu kimi məsələlər yuxarıda adı keçən imamlardan nəql olunsa belə, ya Məhəmməd əş-Şeybanidən səhih yolla rəvayət edilməmiş və ya adı keçən kitablarda zikr edilməmişdir. Bu məsələlər Məhəmməd əş-Şeybaninin "Keysaniyyat", "Haruniyyat" və "Cürcaniyyat" kimi kitablarında, ya da Həsən ibn Ziyada aid "Mühərrər" adlı kitabda və Əbu Yusifdən rəvayət olunan "əl-Əmali" kitablarında qeyd edilmişdir.

3. əl-Vaqiat və əl-Fətava. Bu kimi məsələlər də daha sonra gələn müctəhidlərin verilən suallara qarşı məzhəb imamlarından görməyib, ictihad edərək fətva verdikləri məsələlərdir. Bunlar da Əbu Yusifin, Məhəmməd əş-Şeybaninin tələbələri və bu tələbələrin tələbələridir. Əbu Yusif və Məhəmməd əş-Şeybaninin tələbələrindən bir neçəsi bunlardır: İsam ibn Yusuf, İbn Rüstəm, Məhəmməd ibn Sümaə və Əbu Süleyman əl-Cürcani. Bunlardan sonra gələn müctəhidlərsə aşağıdakılardır:

1. Məhəmməd ibn Sələmə,
2. Məhəmməd ibn Muqatil,
3. Nuseyr ibn Yəhya,
4. Əbu Nəsr əl-Qasım.

Onların fətvalarının toplandığı və bizə gəlib çatan ilk kitab Əbul-Leys əs-Səmərqəndiyə aid "ən-Nəvazil" əsəridir. Bundan sonra İslam alimlərinin fətvalarını toplayan bəzi kitablar yazılmışlar. Məsələn: Natifi ibn Şeybana aid "Məcmuun-Nəvazil" ilə "əl-Vaqiat", Səduş-Şəhidə aid "əl-Vaqiat" bunlardandır. Mutəəxxirin adlanan daha sonra gələn islam alimləri bu fətvaları ayırmadan qarışıq şəkildə zikr etmişlər. Qazixan fətvaları və "əl-Xülasət" bunlardandır. Rizauddin əs-Sərxsiyə aid "əl-Muhit" adlı kitabda olduğu kimi bəziləri, fətvaları ayıraraq yazmışlar. Adı çəkilən kitabda ilk başda üsul məsələləri, daha sonra nadir məsələlər, daha sonra digər fətvalar yer almaqdadır.

Fiqh kitablarında "İmam" kəlməsi istifadə olunarsa, bundan məqsəd Əbu Hənifədir. "Sahibeyn" kəlməsi istifadə olunubsa, bundan məqsəd Əbu Yusif və Məhəmməd əş-Şeybanidir. "Tərafan" kəlməsi istifadə olunubsa, bundan məqsəd də Əbu Hənifə və Məhəmməd əş-Şeybanidir. "Şeyxeyn" kəlməsi istifadə olunubsa, bundan məqsəd Əbu Hənifə və Əbu Yusifdir. "Ləhu" (ona aid) ifadəsi keçirsə, Əbu Hənifə, "ləhumə" (ikisinə aid) istifadə olunursa, Əbu Yusif və Məhəmməd əş-Şeybani qəsd olunur. "O ikisinə görə" və ya "ikisinin məzhəbinə görə" şəklində ifadə olunubsa, bu zaman da yenə Əbu Yusif və Məhəmməd əş-Şeybani qəsd edilməkdədir.

Səhih hökmlərin çoxu "Üsul" deyə isimləndirilən Zahirur-Rəvayə kitablarında yer almaqdadır. Bu kitablar da aşağıdakılardır:

1. əl-Cəmiul-Kəbir,
2. əl-Camius-Sağir,
3. əs-Siyərul-Kəbir,
4. əs-Siyərus-Sağir,
5. əl-Məbsut,
6. əz-Ziyadat.

"əs-Siyərul-Kəbir" və "əs-Siyərul-Sağir" Məhəmməd əş-Şeybaninin İraqdan ayrıldıqdan sonra yazmış olduğu kitablardır. Bu kitablardan geri qalanlar isə nadir rəvayətlərdən sayılır. Bunlar da Əbu Yusifə aid Əmali kitabları, Məhəmməd əş-Şeybaniyə aid "ər-Ruqiyyat" əsəridir. Bu kitabı Məhəmməd ibn Sumaə Məhəmməd əş-Şeybanidən rəvayət etmişdir. Məhəmməd əş-Şeybaninin Süleyman ibn Şueyb əl-Keysaniyə yazdığı "əl-Keysaniyyat" kitabı, Məhəmməd əş-Şeybaninin Harun ər-Rəşidin zamanında qələmə aldığı "əl-Haruniyyat" kitabı, Cürcanda qələmə aldığı "əl-Cürcaniyyat" kitablarıdır. Şafiinin Məhəmməd əş-Şeybaniyə aid "Məbsut" kitabını bəyənmiş və əzbərləmişdir. Yenə əhli-kitabdan biri "Məbsut"u mütaliə edərək müsəlman olmuş və belə demişdir:^[6]

Fiqhi terminlər:^[7]

1. Fərz: Fərz Qurani-Kərim və mütəvatir hədis kimi heç bir şübhə olmayan, qəti dəlil ilə yerinə yetirilməsi lazım olan ibadətdir. Namaz, zəkat və həcc kimi. Fərz olan bir ibadəti inkar edən kimsə kafir olaraq İslam dinindən çıxar. Amma inkar etmədən yalnız tərk edən kimsə haram işləmiş olar və cəhənnəm əzabına düçar olar.

Fərz iki qismə ayrılır: 1) Fərzi ayın, 2) Fərzi kifayə.

a. Fərzi ayın: Bu Allahu Təalanın yerinə yetirilməsini hər bir mükəlləf kimsədən tələb etdiyi ibadətdir. Məsələn: beş vaxt namaz, həcc və şarab içməkdən çəkinmək kimi. Belə bir fərz ibadətini hər kəsin yerinə yetirməsi şərtdir.

b. Fərzi kifayə: Bu Allahu Təalanın hər bir fərddən deyil, mükəlləflərin tamamından yerinə yetirilməsini tələb etdiyi şeydir. Məsələn, Allah yolunda cihad və cənazə namazı kimi. Belə bir ibadəti bəzi kimsələr yerinə yetirdiyi zaman digərlərindən məsuliyyət qalxar. Əgər mükəlləflərdən heç kimsə yerinə yetirməzsə, hər kəs günahkar olar.

2. Vacib: Vacib şübhə doğura bilən zənni dəlili ilə yerinə yetirilməsi lazım olan ibadətdir. Məsələn: bayram namazı və namazda fatihə oxumaq kimi. Çünki bunların vacib olub olmamasında dəlil qəti olmayıb, zənnidir. Zənni dəlil də xəbəri əhaddır. Vacib olan bir ibadəti inkar edən kafir olmaz, yerinə yetirən savab qazanar, tərk edən əzab olunar.

3. Sünnə: Sünnə Məhəmməd peyğəmbərin yerinə yetirilməsini (vacib dərəcədə olmadığı halda) tələb etdiyi şeydir. Sünnəni yerinə yetirən kimsə səvaba nail olar, tərk edən kimsə isə əzab olunmaz. Fəqihlər sünnəni iki qismə ayırmışdır:

a. Sünnəi müəkkədə: Sünnəi müəkkədə Məhəmməd peyğəmbərin davamlı olaraq yerinə yetirdiyi (nafilə) ibadətlərdir. Məsələn: sabah namazının fərzindən əvvəl qılınan namaz, azan, iqamə və camaatla namaz kimi.

b. Sünnəi qeyri-müəkkədə: Peyğəmbər tərəfindən fəziləti bildirilmiş ancaq özünün davam etdiyi nəql edilməmişdir. Əsr və işa namazından əvvəl qılınan dörd rəkətli namaz kimi. Bunlar qeyri-müəkkəd sünnədir.

4. Müstəhəb: Müstəhəb olan ibadət də sünnədən sayılır. Amma sünnə qədər qüvvətli deyil! Müstəhəb olan ibadəti işləyən kimsə savaba nail olur, tərk edən kimsə isə ayıblanmaz. Məsələn: İftarı təcili edib, sahuru gecikdirmək kimi. Məhəmməd peyğəmbərin günlük həyatında işləmiş olduğu şeylərə tabe olmaq da belədir. Geyimi, yeməyi və içməsi kimi.

5. Haram. Tərk edilməsi qəti şəkildə əmr olunan şeydir. Əmr olunması qəti dəlil ilə sabitdir. İşləyən kimsə əzaba düçar olur, inkar edən kafir olur. İnsan öldürmə, şərab içmək kimi.

6. Məkruh: Məkruh iki qismə ayrılır: 1) Təhrimən məkruh, 2) Tənzihən məkruh.

a. Təhrimən məkruh: Bu tərk edilməsi qəti şəkildə tələb olunan şeydir. Amma tərk edilməsi qəti olmayan dəlil ilə əmr olunmuşdur. Məsələn: kişilərin ipək geyinməsi, qızıl üzük taxması kimi. Bu kimi şeylərdən çəkinmək də vacibdir. Bu kimi məkruhları tərk edən kimsə savaba nail olur. İşləyən kimsə isə əzaba düçar olur.

b. Tənzihən məkruh: Tərk edilməsi qəti şəkildə tələb edilməyən hökmdür. Bu kimi məkruhları tərk edən kimsə savaba nail olur, işləyən kimsə isə ayıblanır.

7. Mübah: Mübah yerinə yetirilməsi və ya tərk edilməsi tələb olunmayıb, yerinə yetirilməsi və ya tərk edilməsi arasında fərq olmayan şeydir. Yemək və içmək kimi.

• Əbu Hənifə – Məzhəbin banisi.
• Əbu Yusuf – Əbu Hənifənin ən görkəmli tələbəsi, Abbasilər dövründə ilk "qazil-quzat" (baş qazi).
• Məhəmməd əş-Şeybani – Əbu Hənifənin tələbəsi, fiqh əsərləri ilə məzhəbin sistemləşməsində böyük rol oynayıb.
• Əbu Muti əl-Bəlxi – Əbu Hənifənin tədris metodunu Mavərənnəhrdə yayanlardan.
• Əbu Həfs əl-Kəbir – Orta Asiyada məzhəbin möhkəmlənməsinə xidmət edən böyük alim.
• Əbu Zeyd əd-Dəbusi – Qiyas və üsul elmini inkişaf etdirən Hənəfi alim.
• Əl-Kəsani – "Bədayi əs-Sənayi" adlı məşhur fiqh ensiklopediyasının müəllifi.
• Bürhanəddin Mərğinani – "əl-Hidayə" əsəri ilə məzhəbin fiqhini geniş izah edib.
• Əbu Cəfər ət-Təhavi – "Şərh Məanil-Əsar" və "Əqidətüt-Təhaviyyə" müəllifi.
• Səraxsi – "əl-Məbsut" adlı böyük fiqh əsərinin müəllifi.
• İbn Abidin – Məzhəbin son dövrlərdə ən mühüm siması, "Rəddul-Muxtar" əsəri ilə Hənəfi fiqhini müasir dövrə qədər çatdırıb.
• Əbu Mənsur əl-Maturidi – Fiqh yanında kəlam elmi ilə də məşhurdur, Hənəfi-Maturidi ənənəsini formalaşdırıb.

Ortodoksal İslam məzhəbi olan Hənəfi məzhəbinin dünyada minlərlə məktəbi, mədrəsəsi və universiteti var. Məzhəbin ən nüfuzlu məktəblərindən biri Hindistanda yerləşən "Darül-Elm Deobənddir". Bu mədrəsədə hənəfilərlə bərabər maturidilər və sufilər də dini təhsil alir.

Hənəfi məzhəbində kişilər namaz qılarkən əlləri göbəyin altında,^[8][9][10] qadınlar isə sinənin üstündə bağlamalıdırlar.^[11]

• Əhli Sünnə
• Şafi məzhəbi
• Hənbəli məzhəbi
• Maliki məzhəbi

• Rus dilində Hənəfi məzhəbinin fətvaları
• İslam Alimlərinin Həyatı (Azərbaycan dilində)
• Zia-ul-Ummat website (ingiliscə) Arxivləşdirilib 2016-01-13 at the Wayback Machine
• Shariah Board (Hanafi) Audio Fatawa in many languages (free online)
• Azəricə Hənəfi Məshəbi Fətvalari