Həmzə mirzə Qacar

Həmzə Mirzə Qacar sülaləsinin üzvü, taxt varisi Abbas Mirzənin 21-ci oğlu idi.^[1] Abbas Mirzə 1832-ci ildə xəstəlikdən vəfat edənə qədər taxtın varisi olmuşdur.^[2] Həmzə Mirzə 1837–1838-ci illərdə baş vermiş Birinci Herat müharibəsində iştirak etmişdir.^[3] Bu müharibə, Herat üzərində Qacar hökmranlığını tanımaqdan imtina edən Kamran Mirzə Durraninin itaətsizliyi nəticəsində başlamışdı.^[4] Müharibədə göstərdiyi xidmətlərinə görə Həmzə Mirzə 1839-cu ildə qardaşı Məhəmməd Şah Qacar tərəfindən Qəzvin şəhərinin hakimi təyin olundu. Lakin xoşagəlməz davranışlarına görə tezliklə vəzifəsindən azad edildi. Elə həmin il o, şah tərəfindən Zəncan şəhərinə hakim təyin olundu.

1847-ci ildə Həmzə Mirzə Xorasan vilayətinə hakim təyin olundu və ona Həsən xan Saların qiyamını yatırmaq vəzifəsi tapşırıldı.^[3] Bu üsyan Qacarların Davalu qoluna mənsub ailələr arasında baş vermiş hakimiyyət mübarizəsi idi.^[5] Vilayətin mərkəzi Məşhəd şəhəri idi.^[6] Bu şəhər adətən Qacar şahzadələrindən biri tərəfindən idarə olunurdu.^[7] 1847-ci ilin avqustunda Həmzə Mirzə Bistan yaxınlığında Həsən xan Saları məğlub etdi. Nəticədə Həsən xan Ahal bölgəsindəki Türkmənlərə sığındı.^[8]

1848-ci ilin payızında Həmzə Mirzənin qoşunlarının Məşhəd və ətrafında törətdiyi özbaşınalıqlar əhalidə narazılığa səbəb oldu. Bu vəziyyət Həsən xan üçün yeni fürsətlər yaratdı. Həmzə Mirzə Məşhəddən qısa müddətə uzaqlaşdığı vaxt, Həsən xanın qardaşı Mirzə Məhəmməd xan Bəylərbəyi yerli əyanlarla ittifaq qurdu və 25 avqust 1848-ci ildə açıq üsyana qalxdı. Həmin gün Məşhədin mütəvəllibaşı Hacı Mirzə Abdulla Xoyi və şəhərin darğası İbrahim Sultan qətlə yetirildi. Həmzə Mirzənin qoşunlarının davranışlarını əsas gətirən bəzi din xadimləri ona qarşı cihad elan etdilər. Bundan xəbər tutan Həsən xan Salar 2000 türkmən döyüşçü ilə şəhərə tərəf yola düşdü.^[9] Bu zaman Məhəmməd şah Qacarın 4 sentyabr 1848-ci ildə vəfat etməsi xəbəri Xorasanda yayılmış və onun yerinə oğlu Nəsrəddin şah Qacar keçmişdi.^[10] Bu hadisə Həmzə Mirzənin vəziyyətini daha da ağırlaşdırdı. O, Məşhəd qalasında mühasirəyə düşdü və ərzaq ehtiyatı tükəndi.^[9] Yar Məhəmməd xan Alakozayi, Herat vəziri kimi şəhərə gəldi və zahirdə Həsən xanın tərəfini saxladığını göstərsə də, əslində Həmzə Mirzəyə yardım etdi. O, əvvəlcə bütün ağır silahları sıradan çıxartdı, qala divarlarını yandırdı. Sonra isə Həmzə Mirzəyə qış fəslini Quriyanda keçirməyi tövsiyə etdi.^[9] Bu dövr Qacarların Xorasan üzərindəki nəzarətinin ən zəif mərhələsi sayılır.^[11] Həmzə Mirzə Quriyanda 1848-ci ilin ortalarından 1849-cu ilin mart ayının sonunadək qaldı.^[12] Bu müddətdə Həsən xan Salar Xorasandakı mövqeyini gücləndirsə də, nəhayət, 1850-ci ilin yazında Həmzə Mirzənin doğma qardaşı Murad Mirzə Hüsamüs-Səltənə tərəfindən məğlub edilərək edam edildi.^[13][1]

Həmzə Mirzə 1849-cu ildə "Həşmətüd-Dövlə" ləqəbi verilmiş və Azərbaycan vilayətinə hakim təyin olunmuşdu.^[3] O, Mirzə Məhəmməd Qəvamüd-Dövləni öz naibi (vəziri) təyin etmişdi.^[14] Yeni vəzifəsinə başlamaq üçün Təbrizə gedərkən, o, Zəncanda həmin bölgənin hakimi Abbasqulu xan Cavanşirlə görüşmüşdü.^[15] Onlar Meşginşəhrdə olarkən Şahsevənlərin Hacıxocalı və Dəmirçili tayfaları arasında münaqişə baş verdiyini və bu qarşıdurma nəticəsində bir çox adamın həlak olduğunu eşitdilər. Bu səbəbdən Ərdəbil bölgəsinə hərəkət etdilər və həm Şahsevən, həm də Qaradağ tayfa başçılarına məktub yazaraq onlardan qoşun toplayıb Hacıxocalı tayfasını tabe etmələrini tələb etdilər. Bu əməliyyat ilkin mərhələdə uğurlu nəticə verdi.

Təbrizə çatdıqdan sonra Həmzə Mirzə və Abbasqulu xan Qaradağ əyanlarına göstəriş göndərdi ki, müəyyən Şahsevən başçılarını tutub Təbrizə göndərsinlər. Bu məqsədlə 500 nəfərlik süvari dəstəsi ayrıldı. Həmzə Mirzə eyni zamanda Meşginşəhrin tayfa başçısı Fərzi xanı vəzifədən azad etdi. Bundan sonra Fərzi xan genişmiqyaslı talan və qarətlərə başladı.^[15]

1850-ci ildə baş vəzir Əmir Kəbir Həmzə Mirzəyə Babın Çəhrikdə həbs olunub Təbrizə gətirilərək edam edilməsini əmr etmişdi. Bu qərar ölkənin müxtəlif bölgələrində Bab tərəfdarlarının yaratdığı iğtişaşlarla bağlı verilmişdi. Lakin Həmzə Mirzə Babı edam etdirməkdən çəkinirdi, çünki onun seyid olduğunu və buna görə də öldürülməsinin günah olduğunu düşünürdü. O, həmçinin bu tapşırığın ona verilməsindən narazı idi. Buna səbəb özünün daha çox hərbi yürüşlər və fəthlər üçün yararlı olduğunu hesab etməsi idi.^[14] Həmin ilin yayında Həmzə Mirzə Babı edam etdirdi.^[3]

1851-ci ilin yayında Həmzə Mirzəyə göstəriş verildi ki, Ərdəbil və Meşginşəhr bölgələrinə gedərək Şahsevən tayfalarının Muğan düzənliyinin Rusiya idarəsində olan hissəsində qışlamalarının qarşısını alsın.^[16][17] Çünki bu bölgə həmin tayfaların ənənəvi qışlaq sahəsi idi. Meşginşəhrə çatdıqda Həmzə Mirzə tayfa başçılarını öz düşərgəsinə dəvət edərək onların rifahı ilə bağlı məsələləri müzakirə etmək istədiyini bildirdi. Lakin başçılar düşərgəyə toplaşdıqdan sonra onlar həbs edilərək qandallandı və Təbrizdəki zindana göndərildi. Həbs olunan tayfaların dəqiq adları məlum deyil. Məlum olan tayfa başçıları bunlar idi: Fərzi xan (ehtimal ki, daha əvvəl vəzifədən azad edilən eyni şəxsdir), İskəndər xan, Salim xan, Rövşən xan, Şəki Qasım xan, Şah Pələng, Şah Mar və Molla Mömin.^[16]

1851-ci ilin noyabrında bir neçə Şahsevən tayfa başçısı Nəsrəddin şah Qacara müraciət edərək bağışlanmalarını xahiş etdilər.^[18] Təbrizdəki Britaniya baş konsulu Riçard Stivens yalnız Səlim xanla Şah Pələng və Şah Mar qardaşlarının həbsdə saxlanılmasını təklif etmişdi. Əvəzində Həmzə Mirzə bütün tayfa başçılarının həbsdə saxlanılmasının sərhəd təhlükəsizliyi baxımından vacib olduğunu bildirmişdi. Nəticədə Fərzi xan azad edildi və Meşginşəhr tayfasının başçısı vəzifəsinə qaytarıldı. Digər məhbusların sonrakı aqibəti isə məlum deyil.^[18]

Həmzə Mirzənin Azərbaycan üzərindəki hakimiyyəti 1854-cü ilə qədər davam etdi. Həmin il o, Tehrana çağırıldı. 1855–1858-ci illər arasında İsfahan valisi vəzifəsində çalışdı. Daha sonra yenidən Tehrana çağırıldı və 1859-cu ildə Xorasan vilayətinə ikinci dəfə vali təyin olundu.^[3]

1860-cı ildə Həmzə Mirzəyə Mərvdə baş vermiş türkmən üsyanını yatırmaq tapşırıldı. Baş vermiş döyüşlərdə ağır itkilər verən Həmzə Mirzə ərzaq və təminat çatışmazlığı səbəbilə geri çəkilməyə məcbur oldu. Bu məğlubiyyətdən sonra Rusiya imperiyası Mərv üzərində nəzarəti ələ keçirdi. Həmzə Mirzə Tehrana çağırıldı və Nəsrəddin şah Qacar tərəfindən titulları, vəzifələri və imtiyazları əlindən alındı.^[3]

Lakin şahı bəxşişlərlə razı saldıqdan sonra Həmzə Mirzə 1862-ci ildə Yəzd valisi təyin edildi.^[3] 1864–1866-cı illər arasında ara-sıra Xuzistan, Luristan və Xorasan vilayətlərinin idarəsində iştirak etmişdir. 1868–69-cu illərdə isə Qacarların ilk hərbi naziri təyin edilərək "Əmir Cəng" (yəni "müharibə əmiri") titulunu almışdır.^[3]

1870-ci ildə Həmzə Mirzə türkmənlərin nəzarətində olan bir neçə qalaya nəzarəti ələ keçirmişdir.^[3] 1871-ci ildə Nəsrəddin şah onu və bir neçə yüksəkrütbəli zabiti Rusiya imperatoru II Aleksandrı (1855–1881-ci illər) qarşılayan nümayəndə heyətinin tərkibində Tiflisə göndərmişdi. 1872-ci ilin mart-aprel aylarında onlar Tehrana geri qayıtmışdılar. 1872–73-cü illərdə Həmzə Mirzə yenidən həm Xorasan, həm də Luristan vilayətlərinin valisi təyin edilmiş və bu vəzifəni 1875–76-cı ilə qədər icra etmişdir. Həmin ildə onu qardaşı Bəhram Mirzə əvəz etmişdir. 1876-cı ildə Həmzə Mirzə bir daha Xuzistan və Luristan vilayətlərinin idarəsini üzərinə götürmüşdür.^[3]

Daha sonra mənbələrdə onun haqqında məlumat verilməmişdir. 1880-ci ildə Nəqşibəndiyyə sufi ordeninə bağlı Şeyx Übeydullahın rəhbərlik etdiyi kürd üsyanını yatırmaq üçün Həmzə Mirzəyə göstəriş verildi. Lakin o, hərbi əməliyyatlara başlamazdan əvvəl Bəneh yaxınlığında vəfat etmişdi.^[3]

• Amanat, Abbas. Pivot of the Universe: Nasir Al-Din Shah Qajar and the Iranian Monarchy, 1831–1896. I.B. Tauris. 1997. ISBN 978-1845118280.
• Amanat, Abbas. Herat vi. The Herat question // Encyclopædia Iranica Online. 2003. ISBN 978-0710090959.
• Bamdad, Mehdi. شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری [Biographies of [notable] personages of Iran in the 12th, 13th, and 14th/18th, 19th, and 20th centuries, vol. 1]. 1972.
• Beigi, Maryam Arjah. Hamzeh Mirza Heshmat od-Dowleh // Encyclopaedia of the World of Islam (Persian). 14. Encyclopaedia Islamica Foundation. 2014. ISBN 9789644470127.
• Bosworth, Clifford Edmund. Historic Cities of the Islamic World. Brill. 2007. ISBN 978-9004153882.
• Busse, H. ʿAbbās Mīrzā Qajar // Encyclopædia Iranica Online. 1982. ISBN 978-0710090959.
• Noelle-Karimi, Christine. The Pearl in its Midst: Herat and the Mapping of Khurasan (15th–19th Centuries). Austrian Academy of Sciences. 2014. ISBN 978-3700172024.
• Mousavi, Mehdi. Nāṣir al-Dīn Shah Qajar // Thomas, David Richard (redaktor). Christian-Muslim Relations. A Bibliographical History Volume 20. Iran, Afghanistan and the Caucasus (1800–1914). Brill. 2018. doi:10.1163/2451-9537_cmrii_COM_33868. ISBN 978-9004471689.
• Tapper, Richard. Frontier Nomads of Iran: A Political and Social History of the Shahsevan. Cambridge University Press. 1997. ISBN 978-0-52158-336-7.
• Tapper, Richard. Shahsevan // Encyclopædia Iranica Online. 2010. ISBN 978-0710090959.