Həmmad ibn Zeyd

Bəni Əzdə nisbətlə nisbəsi "əl-Əzdi"dir. Bir digər nisbəsi də "əl-Cəhdəmi"dır. Görmə qüsurlu olduğu və gözlərində ağ rəngin üstünlük təşkil etməsindən ötrü ləqəbi "əl-Əzraq"dır.

Həmmad ibn Zeydin nə vaxt kor oluğu məlum deyildir. Yəhya ibn Main, Əyyubdan yalnız Həmmadın hədis yazdığını söyləmişdir. İbn Həcər əl-Əsqəlani də bu məlumata istinad edərək, onun doğuşdan kor olmadığını, həyatının müəyyən bir hissəsindən sonra gözlərini itirdiyini demişdir. Zəhəbi onun ömrünün sonuna doğru kor olduğunu demişdir. İbn Hibbanın isə kor olduğu üçün hədisləri əzbərdən oxuyaraq rəvayət edərdi deməsi, onun daha erkən yaşlarda kor olduğunu deməyə imkan yaradır.

Sabit əl-Bünani, Əyyub əs-Sixtiyani,^[2] Ənəs ibn Sirin, Amr ibn Dinar^[2] kimi tabiin nəslinin qabaqcıllarından hədis təhsili aldı. Bunlardan Əyyuba iyirmi il tələbəlik etdi. O, Asimdən, İbn Kəsir əl-Məkkidən və Əbu Əmr ibn Əladan bəzi qiraət vəcihləri rəvayət etdi. Ondan da müəllimi İbrahim ibn Əbu Əblə, Süfyan əs-Səvri, Şöbə ibn Həccac, Süfyan ibn Uyeynə, Abdullah ibn Mübarək, Vəki ibn Cərrah, Əbdürrəhman ibn Mehdi və Əli ibn Mədini hədis rəvayət ediblər. Şeybə Əmr ibn Meymun əl-Missisi isə ondan qiraət rəvayət etmişdir. Həmmadın rəvayətlərinə "Kütübi-sittə"də yer verilmişdir.^[3]

Həmməd ibn Zeyd 19 Ramazan hicri 179-cu^[4] (6 dekabr 795) ildə vəfat etmiş, cənazə namazını Bəsrə valisi İshaq ibn Süleyman ibn Əli əl-Haşimi qıldırmışdır.

İbn Sad və Əbül-Həsən əl-İcli, onun əzbərində 4 min hədis olduğunu və hədisləri tədlis etmədən rəvayət etdiyini qeyd ediblər. Əbdürrəhman ibn Mehdi, sünnəni və fiqhi ondan daha bilən bir şəxsin olmadığını söyləmişdir. Yəhya ibn Məin də Əyyub əs-Sixtiyanidən gələn ən səhih rəvayətlərin Həmmadın rəvayətləri olduğunu qeyd etmişdir. Süfyan əs-Səvriyə, Şöbə ibn Həccacın vəfat xəbəri çatdıqda, onun yerini ancaq Hamməd ibn Zeydin doldura biləcəyini demişdir. Bu da Həmmadın elmi şəxsiyyətinin müəyyənləşdirilməsi baxımından əhəmiyyət kəsb edir. Həmmadın Bəsrədəki elmi nüfuzu, Süfyan əs-Səvrinin Kufədə, Malik ibn Ənəsin Hicazda, Əvzainin isə Şamda olan nüfuzuna bərabər tutulmuş və onlar həmin dövrün məşhur dörd imamı kimi birlikdə qeyd edilmişdir.^[3]

Bəzi alimlər, "Həmmadeyn" olaraq tanınan Həmməd ibn Zeyd ibn Dirhəm ilə Həmməd ibn Sələmə ibn Dinarı müqayisə etmişlər. Ümumiyyətlə, Həmməd ibn Zeydin hədisdə daha sağlam və güclü, Həmmad ibn Sələmənin isə daha dindar bir şəxs olduğunu qeyd etmişlər. Aralarındakı fərqi dirhəm ilə dinar arasındakı fərqə bənzədən görüş də eyni anlayışla izah edilmişdir. Digər tərəfdən, hər iki Həmmad, çox sayda müəllimdən ortaq şəkildə hədis rivayət etmiş və hər ikisinə də tələbə olmuş mühəddislər olmuşdur. Buna görə də bəzi rəvayətlərdə hədisi rəvayət edən şəxsin, öz adından sonra ata adını qeyd etməməsi, sənəddəki Həmmadın kimliyini müəyyənləşdirməyi çətinləşdirmişdir. Bu halda, sənəddə adı keçən Həmmad (başqa bir dəlil olmadığı təqdirdə) ümumiyyətlə, Həmmad ibn Sələmə olaraq qəbul edilmiş və hədisin Müslümin şərtinə uyğun olduğu vurğulanmışdır. Çünki Müslüm hər iki Həmmadın rəvayətlərinə öz "əs-Səhih" əsərində yer vermişdir.^[3]

Osmaniyyundan hesab olunan Həmmad ibn Zeyd, Əlinin Osmandan daha fəzilətli olduğunu iddia etməyi doğru hesab etməmiş, hətta bunun Osmana beyət edən səhabələri xəyanətdə ittiham etmək olduğunu irəli sürmüşdür. Digər tərəfdən rəvayətə görə Həmmad, Əbu Hənifəni təndiq etmiş, onun hədisləri bir-birinə qataraq sünnəni yıxmağa çalışdığını söyləmişdir.^[3]

• Həmmad ibn Sələmə