Genişləndirmə və qurma (ing. Broaden-and-build) — pozitiv emosiyaların insan həyatına təsirini izah edən nəzəriyyə.[1] Bu konsepsiya ABŞ psixoloqu Barbara Fredrikson tərəfindən təqdim edilmişdir və əsasən insan psixologiyasının pozitiv emosiyalarla necə inkişaf etdiyini araşdırır. Nəzəriyyə pozitiv emosiyaların düşüncə və davranışları genişləndirdiyini, eyni zamanda uzunmüddətli resursların qurulmasına kömək etdiyini vurğulayır.[2]
Pozitiv emosiyalar insan həyatında həm qısa, həm də uzunmüddətli təsirlər yaradır. Bu emosiyalar insanın düşüncə və fəaliyyət sərhədlərini genişləndirərək, yeni təcrübələrə və fərqli perspektivlərə açıq olmasına şərait yaradır. Məsələn, sevinc hissi insanı daha yaradıcı edir, maraq isə yeni biliklər öyrənməyə və fərqli yanaşmalar inkişaf etdirməyə həvəsləndirir. Eyni zamanda, pozitiv emosiyalar insanın fiziki, sosial və psixoloji resurslarını qurur. Fiziki baxımdan, məsələn, idman zamanı alınan zövq sağlamlığa müsbət təsir göstərir və dözümlülüyü artırır. Sosial müstəvidə minnətdarlıq ifadə etmək, insanların bir-biri ilə daha güclü əlaqələr qurmasına şərait yaradır. Psixoloji aspektdə isə ümid və optimizm, stresli vəziyyətlərdə insanın daha möhkəm olmasına və problemləri daha asan həll etməsinə kömək edir. Pozitiv emosiyaların təsiri bununla məhdudlaşmır. Onlar öz-özünü gücləndirən bir dövr yaradır, çünki bu emosiyalar insanın resurslarını artıraraq, gələcəkdə yenidən təcrübə edilmə ehtimalını artırır. Bu, davamlı bir pozitiv dövrün yaranmasına səbəb olur və insan həyatında geniş və dərin təsirlər buraxır.[3][4]
Fredricksonun nəzəriyyəsi bir çox praktiki tətbiqləri ilə diqqət çəkir. Pozitiv emosiyalar stresin təsirlərini azaldaraq insanın emosional tarazlığını qorumağa və stresli vəziyyətlərə qarşı möhkəmliyini artırmağa kömək edir. Eyni zamanda, bu emosiyalar insanın daha yaradıcı və məhsuldar olmasına səbəb olur. İnsanlar pozitiv emosiyalar yaşadıqları zaman daha yaxşı ideyalar arasında əlaqələr qurur və daha kompleks problemləri həll etmək qabiliyyəti nümayiş etdirirlər. Pozitiv emosiyalar həmçinin sosial əlaqələri gücləndirir, insanlar arasında mehriban münasibətlərin formalaşmasına və konfliktlərin həll edilməsinə şərait yaradır.[5]
Pozitiv emosiyaların təsiri daha geniş aspektlərdə də müşahidə olunur. Mənfi emosiyalar insanı konkret problemlərə fokuslanmağa yönəldərək təhlükələrdən qorunmağa kömək edir. Bunun əksinə olaraq, pozitiv emosiyalar insanın düşüncə sərhədlərini genişləndirir və yeni ideyaları qəbul etməyə, fərqli perspektivləri görməyə imkan yaradır. Məsələn, uşaqlar oyun oynayarkən sevinc və maraq hissləri ilə sosial bacarıqlar, əməkdaşlıq və problemlərin həlli kimi resurslar qururlar. Pozitiv emosiyalar həmçinin mənfi emosiyaların yaratdığı stres və gərginliyi azaldır. Məsələn, qorxu və ya əsəb hissindən sonra yaşanan rahatlama, yəni sevinc və ya gülüş emosional tarazlığı bərpa edir.[6]
Pozitiv emosiyalar fiziki sağlamlıqla da sıx bağlıdır. Onlar ürək-damar sistemini yaxşılaşdırır, immuniteti gücləndirir və hətta ömrü uzadır. Aparılan tədqiqatlar göstərir ki, müsbət düşüncə tərzinə malik insanlar xəstəliklərdən daha tez sağalır və ümumən daha sağlam həyat yaşayırlar. Bundan əlavə, pozitiv emosiyalar yaddaşı gücləndirir və uzunmüddətli xatirələrin formalaşmasına kömək edir. Onlar insanın daha kompleks problemləri həll etmə qabiliyyətini artırır və düşüncə proseslərini daha çevik edir.[3]
Fredriksonun fikrinə görə, pozitiv emosiyalar həyat boyu toplandıqda insan şəxsiyyətinin daha da güclənməsinə səbəb olur. Məsələn, müntəzəm olaraq minnətdarlıq hiss etmək insanın həyata daha optimist yanaşmasına və çətinliklər qarşısında möhkəm qalmasına şərait yaradır. Pozitiv emosiyalar sosial resursların artmasına da təsir edir. Gülümsəmək, mehribanlıq göstərmək və minnətdarlıq ifadə etmək insanlar arasında daha güclü sosial əlaqələrin qurulmasına səbəb olur. Bu güclü sosial dəstək şəbəkəsi uzunmüddətli həyatda daha yaxşı rifahla əlaqələndirilir.[4]
- ↑ Fredrickson, B. L. "The broaden-and-build theory of positive emotions". Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences. 359 (1449). 2004: 1367–1378. doi:10.1098/rstb.2004.1512. PMC 1693418. PMID 15347528.
- ↑ Compton, William C. 2 // An Introduction to Positive Psychology. Wadsworth Publishing. 2005. 23–40. ISBN 0-534-64453-8.
- ↑ 1 2 Fredrickson, BL. "The Role of Positive Emotions in Positive Psychology". American Psychologist. 56 (3). 2001: 218–226. doi:10.1037/0003-066X.56.3.218. PMC 3122271. PMID 11315248.
- ↑ 1 2 Cohn, MA; BL Fredrickson. "Beyond the Moment, Beyond the Self: Shared Ground between Selective Investment Theory and the Broaden-and-Build Theory of Positive Emotions". Psychological Inquiry. 17. 2006: 39–44. doi:10.1207/s15327965pli1701_02.
- ↑ Burton, Chad; Laura King. "The Health Benefits of Writing about Intensely Positive Experiences". Journal of Research in Personality. 38 (2). April 2004: 150–163. doi:10.1016/s0092-6566(03)00058-8.
- ↑ Fredrickson, B. L. "The value of positive emotions". American Scientist. 91 (4). 2003: 330–335. doi:10.1511/2003.26.865. 2017-02-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2008-04-24.